اردوان قربانی - هیات علمی دانشگاه محقق اردبیلی
علی ستاریان - هیات علمی مجتمع آموزش عالی گنبد
حمید الیاسی بروجنی - کارشناس سازمان جنگل ها، مراتع و آبخیزداری

پیشگیری از بروز بحران بهتر از مقابله با بحران پیش آمده ناشی از نادیده گرفتن عوامل اثر گذار است. این امر بخصوص در شرایطی خاص وقتی که شهری مانند تهران در ارتباط با بحران احتمالی مد نظر باشد، حساسیت موضوع را صد چندان می کند. در شمال تهران حوضه های آبخیز دربند و گلابدره با شرایط خاص محیطی چون شکل، شیب، پوشش زمین، بارندگی های با شدت بالا و مدت کوتاه و پایین بودن زمان تمرکز از نظر ایجاد سیلاب احتمالی با دوره بازگشت های طولانی مانند آنچه که در مرداد 1366 در منطقه تجریش باعث تلفات جانی و مالی گردید، احتمال بروز سیلاب، بخصوص سیلاب واریزه ای را اجتناب ناپذیر می نماید. پس از سیل 1366 مطالعات جامع آبخیزداری تهران در مراحل نیمه تفضیلی و متعاقب آن تفضیلی - اجرایی دربند و گلابدره به منظور برنامه ریزی برای مقابله با سیلاب احتمالی صورت گرفت. طراحی ها در بخش های مدیریتی، بیولوژیکی، بیومکانیکی و مکانیکی انجام و پس از آن عملیات اجرایی طرح ها از سال 1374 شروع گردید. در ادامه دو مرحله بازنگری و ارزیابی عملیات آبخیزداری حوضه های فوق در سال های 1378 و 1383 انجام گرفته است. در این مقاله با ارزیابی پروژه های انجام گرفته و نتایج آنها با استناد بر دو مرحله ارزیابی این عملیات نشان داد که: 1) بخشی از عملیات مدیریتی، بیولوژیکی، بیومکانیکی و مکانیکی در نظر گرفته شده انجام نگرفته است. 2) به عملیات بیولوژیک و عملیات تلفیقی مدیریتی و بیولوژیکی در مقایسه با طرح های مکانیکی کمتر توجه شده است. با این حال بطور مثال در مقایسه با قبل از عملیات حدود 62 درصد به سطح باغات و درخت کاری ها در سطح حوضه ها اضافه شده است. همچنین شیب آبراهه ای و دوره بازگشت سیلابی در مقایسه بین قبل و بعد از عملیات به صورت نسبی (هر چند کم) کاهش و افزایش یافته است. 3) تغییراتی در تعداد و تراکم سازه ای نسبت به طراحی های اولیه مکانیکی داده شده است. 4) سیلاب واریزه ای در شمال تهران خطر اصلی است که می تواند حجم سیلاب را تا 3 برابر سیلاب معمولی افزایش دهد. 5) عملیات بیولوژیکی و مکانیکی انجام شده تنها قادر است به سیلاب های 10 تا 15 ساله پاسخگو باشد. 6) شهرداری تهران در محل تعدی و تجاوز به حریم رودخانه در بخش خروجی حوضه اقدام به اصلاح مسیر و دیواره سازی با حجم حدود 200 m3/s کرده است. این مقدار تنها سیلاب های واریزه ای با دوره بازگشت 50 ساله را پوشش خواهد داد. 7) شمال تهران نسبت به سیلاب های نظیر مرداد 1366 با در نظر گرفتن عملیات آبخیزداری انجام شده ایمن نیست. این احتمال وجود دارد که سازه های آبخیزداری احداث شده نیز در اثر سیلاب شکسته شده و خود به عامل تخریب سیلاب واریزه ای تبدیل گردند. بنابراین لازم است تسهیلات لازم در جهت تکمیل پروژه های پیشنهادی در نظر گرفته شود و با توجه به حساسیت منطقه نسبت به ارزیابی و بازنگری مطالعات با تاکید بر مدیریت ویژه و احداث سد های رسوب گیر انجام گیرد.

سیلاب؛ تهران؛ مدیریت بحران؛ آبخیزداری؛ حوضه های دربند و گلابدره