اصغر کفشچیان مقدم - دکتری هنرهای تجسمی ، استادیار دانشکده هنرهای تجسمی ، پردیس هنرهای زیبا ، دانشگاه تهران ، ایران ،
مریم یاحقی - کارشناس ارشد نقاشی ، دانشکده هنرهای تجسمی ، پردیس هنرهای زیبا ، دانشگاه تهران ، ایران

به رغم گسست های تاریخی و نفوذ فرهنگ های بیگانه ، تحولات نگارگری ایران از پیوستگی و تداوم نسبی برخوردار بوده است و وجوه اشتراکات صوری و مضمونی فراوانی در آثار دوره های مختلف مشاهده می شود . نمادگرایی به عنوان یکی از ابزارهای بیان تصویری و انتقال مفاهیم ، آثار زیادی از نگارگری ایرانی را در صورت و معنا به هم نزدیک کرده است . بنابراین ، بررسی عناصر نمادین و نمادشناسی در نگارگری ایران ، با توجه به جایگاه نمادها و چگونگی کاربرد آنها در دوره های مختلف قابل ملاحظه است . در این نوشتار بررسی انواع عناصر نمادین براساس طبقه بندی نمادهای هندسی ، تلفیقی و طبیعی ، روند شناخت عمیق تری را از عملکرد عناصر و نمادگرایی در آثار نگارگری ایران فراهم ساخته است. عناصر نمادین به عنوان نماینده هایی از مفاهیم والا و دور از دسترس ، در نگارگری ایران جلوه های بارز و چشمگیری دارد و اغلب به صور گوناگون ، رشته های ارتباطی خود را با واقعیت ملموس حفظ کرده است. هنرمند ایرانی در فضایی نمادین به آفرینش می پردازد ؛ براین اساس ، گاهی به شیوه کاملا مجرد و انتزاعی ، گاه ملهم از واقعیت و گاهی با اغراق در ویژگی های واقعی و زمانی با ترکیب ویژگی های مختلف ، نقوش خاصی را با عملکردهای متفاوت به منصه ظهور رسانده است ؛ که در فضای نگاره ها با چیدمان های نمادین ، پیوند و ارتباط با معناها و مفاهیم نامحسوس را فراهم ساخته اند. در واقع ، نگارگر ایرانی با بهره گرفتن از بستر ارزشمند شعر و ادب فارسی و همچنین مفاهیم عمیق حکمت ایرانی و عرفان اسلامی ، نه در پی بازنمایی طبیعت ملموس ، بلکه به فرانمایی جلوه های نمادین پرداخته است. با بررسی طبقه بندی نمادها در این نوشتار می توان به این نتیجه اذعان داشت که ابداع و استفاده از عناصر نمادین در دوره های مختلف نگارگری ایران ، صورت مستقلی نداشت بلکه روند تکاملی را در صورت و محتوا طی کرده است.

عناصر نمادین ، نمادهای هندسی ، نمادهای تلفیقی ، نمادهای طبیعی ، نگارگری ایران