رضا ستاری - عضو هیات علمی گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه مازندران
مرضیه حقیقی - دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه مازندران

نظریه ی منطق گفتگویی در قرن بیستم، از یک سو در اعتراض به نظام تک آوا و جزم اندیش استالینی و از سوی دیگر در مخالفت با نظریه ی فردی و اجتماعی بودن زبان که پیش از آن بر حوزه ی نقد ادبی حکم فرما بود- مطرح شد. میخاییل باختین در این نظریه، بر گفتگومندی آثار هنری، ایجاد چندصدایی و کنش ارتباطی متون ادبی تأکید داشت. از آن جا که این نظریه، از ساختار جامعه ای تک صدا، شادی ستیز و استبداد زده برآمده است، می توان آن را در خوانش متون مختلف و آثاری که در چنین فضاهایی ایجاد شده اند به کار برد. گلستان در یکی از تاریک ترین ادوار حیات اجتماعی ایران، یعنی دوره ی بعد از هجوم مغول نوشته شده و سعدی در آن به مسائل اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و... عصر خویش است. این پژوهش درصدد ردیابی و تحمیل قطعی یافته های باختین در گلستان نیست، زیرا فضای حاکم بر گلستان، همانند دیگر آثار تعلیمی ادب فارسی، فضایی تک صداست و چندصدایی باختینی به طور کامل در آن وجود ندارد؛ اما رویکرد سعدی به مسائل اجتماعی زمانه اش، حضور اقشار مختلف اجتماع در خلال حکایت ها، خلق فضایی بینامتنی با استفاده از حکایت ها و نقل قول ها، حضور مستقیم خود سعدی در برخی حکایات و مغلوب شدن او در میدان گفتگو و... نشان می دهد که سعدی ضرورت چندصدایی را در جامعه ی تک صدا و پرخفقان عصر مغول دریافته و در پی خلق اثری چندصدا، از روح حاکم بر ادبیات تعلیمی فاصله گرفته است. در این پژوهش سعی شده است با تکیه بر نظریه ی میخاییل باختین، به مؤلفه های گفتگویی گلستان سعدی پرداخته شود.

میخاییل باختین، منطق گفتگویی، چند صدایی، سعدی، گلستان