محمود قدیری - عضو هیات علمی دانشگاه پیام نور

مرور تحولات نظری نشان می دهد که از دهه 1970 به بعد بویژه اواخر دهه 1980 و اوایل دهه 1990 میلادی، پژوهش های آسیب پذیری و بحران تلاش نموده است که به چرایی و تبیین تفاوت های اجتماعی و فضایی در میزان آسیب پذیری و بحران بپردازد و تنها به نیروهای طبیعی و برآورد آسیب ها و زیان ها و اقدامات مدیریت بحران و واکنش اضطراری اکتفا نکند. اما در ایران پژوهش های انجام شده عمدتاً یا بر روی ابعاد فیزیکی، کالبدی و فنی متمرکز است یا بر روی عواقب و تاثیرات مختلف حاصل از وقوع مخاطرات و مدیریت عامرانه آن. در حالیکه آسیب پذیری پدیده ای چندوجهی و دارای ماهیتی انسانی- محیطی می باشد. از این رو جهت سیاستگذاری صحیح و کاهش آسیب پذیری شهرها از جمله شهر تهران در برابر زلزله بطور کلی و بطور نمونه کلانشهر ضروری است که در کنار شناخت ماهیت طبیعی و مکانی- فضایی مخاطرات، شناخت کاملی نیز از چگونگی و ساخت اجتماعی- فضایی آسیب پذیری حاصل گردد. براین اساس، مطابق چارچوب نظری و مدل مفهومی تدوین شده، فرضیه تحقیق چنین طرح گردید: تفاوتها و تغییرات اجتماعی- فضایی میزان آسیب پذیری شهر تهران متاثر از سطوح متفاوت پایگاه اقتصادی- اجتماعی خانوارها و استقرار آنها در محلات متفاوت بواسطه جدایی گزینی اجتماعی- فضایی می باشد. برای داوری تجربی فرضیه تحقیق، در چارچوب «روش تحقیق رابطه ای» (کمی- پیمایشی)، از روش «علمی- مقایسه ای» و «همبستگی» استفاده گردید. لذا، با تعیین واحد تحلیل «خانوار در محله» ابتدا از طریق روش کوکران، حجم خانوارهای نمونه بدست آمد، سپس با طبقه بندی محلات کلانشهر تهران در چهار طبقه و انتخاب تصادفی یک محله از هر طبقه؛ خانوارهای نمونه به روش سیستماتیک به نسبت از محلات نمونه انتخاب شدند. داده های مورد نیاز نیز از طریق پرسشنامه های خانوار و برداشت میدانی، گردآوری و از طریق آمار توصیفی و استنباطی تحلیل گردیدند. تحلیل واریانس یکطرفه، معناداری تفاوت میانگین پایگاه اقتصادی- اجتماعی محلات 4گانه، و نیز تفاوت میانگین آسیب پذیری محلات 4گانه را نشان داد که ضمن تایید جدایی گزینی اجتماعی-فضایی خانوارها بیانگر تمرکز آسیب پذیری بیشتر در محلات دارای میانگین پایگاه اقتصادی- اجتماعی پایین تر می باشد. مطابق ضریب تعیین رگرسیون چندگانه نیز 88 درصد تفاوت میزان آسیب پذیری خانوارهای محلات توسط ترکیب خطی متغیرهای پایگاه اقتصادی- اجتماعی و محله تبیین گردید. یافته ها در مجموع، با تایید فرضیه تحقیق، حاکی از تاثیر متغیرهای پایگاه و محله، از طریق فرایندهای جدایی گزینی اجتماعی- فضایی، بر تمرکز آسیب پذیری در خانوارهای محلات جنوبی شهر تهران دارد. لذا سیاستگذاری کاهش آسیب پذیری بر محور معیارهای فیزیکی و ارتقای آگاهی و دانش بدون توجه به موقعیت اقتصادی- اجتماعی و فضایی افراد و گروه ها در جامعه چندان نتیجه بخش نخواهد بود.

زلزله، کلانشهر تهران، میزان آسیب پذیری، ساخت اجتماعی- فضایی