فرهاد خسروی بیژائم - استادیار گروه کتابت و نگارگری، دانشکده صنایع دستی، دانشگاه هنر اصفهان، اصفهان، ایران

یکی از تزیینات معماری دوره صفوی، کتیبه های نستعلیق است که مانند سایر کتیبه های تاریخی، حاوی اطلاعات با ارزشی از قبیل نام بانیان، معماران و خوشنویسان نیز هستند. از این رو، شناسایی و معرفی آنها، هم در زمینه تاریخ هنر معماری و هم در تاریخ خوشنویسی این دوره قابل توجه است. در کنار بناهای شاخص اصفهان، مشهد، کرمان، قزوین و ... ؛ بخشی از این آثار در استان خراسان جنوبی به یادگار مانده که خود گواهی بر پیشرفت فرهنگ و هنر در این خطه کویری ایران است و تا کنون در پژوهش های انجام شده، اشاره چندانی به آن نشده است. از این رو، پژوهش پیش رو با هدف مشخص نمودن زمان شروع کتیبه نگاری نستعلیق در بناهای خراسان جنوبی، خوانش متن و شناسایی مضامین به کار رفته و همچنین، مطالعه شباهت ها و تفاوت های این آثار با نمونه های سایر مناطق ایران، تدوین شده است. نتایج این پژوهش بنیادی نشان می دهد که استفاده از کتیبه های نستعلیق در ابنیه صفوی خراسان جنوبی، از دوره شاه طهماسب آغاز گردیده و تا دوره شاه سلیمان ادامه داشته و بیشتر کتیبه های موجود متعلق به دوره شاه صفی و شاه سلیمان (هر کدام 3 مورد) است. فراوانی بناهای حاوی این آثار به ترتیب عبارتند از: مساجد (5 مورد)، آب انبارها (3 مورد) و حمام ها (2 مورد). همچنین، نتایج بیانگر آن است که تمامی کتیبه ها از جنس سنگ بوده و تنوع مواد اولیه کتیبه های نستعلیق صفوی در آن دیده نمی شود. علاوه بر این، خوانش و دسته بندی مضمونی این آثار نشان دهنده آن است که غیر از کتیبه فرمان حکومتی مسجد جامع قاین، بقیه نمونه ها در زمره کتیبه های احداثیه قرار می گیرند. عدم به کارگیری مضامین مذهبی، یکی دیگر از ویژگی های غالب در این آثار است.

کتیبه نستعلیق، معماری صفوی، بناهای خراسان جنوبی