محسن الویری - عضو هیات علمی دانشگاه امام صادق (علیه السلام)

پیشینه طولانی و جایگاه بلند مدت مطالعات اخلاقی در تاریخ بشر و در هم آمیختگی آموزه های دینی و با آموزه های اخلاقی، سبب شده است، اخلاق همواره به عنوان یکی از ارکان مباحث نظری و رفتار دین اسلام مورد توجه قرار گیرد. بخش مهمی از میراث اخلاقی مسلمانان که از سه سرچشمه میراث و حیانی و میراث ایرانی و نیز میراث یونانی نشات گرفته است، به گونه ای مستقیم یا غیر مستقیم به مهم ترین اجزای یک فرایند ارتباطی یعنی تولید، توزیع و دریافت پیام پیوند خورده است. بررسی تجربه تاریخی مسلمانان نیز، به هم پیوستگی اخلاق و نظام ارتباطی و جنبه قدسی بودن آن حکایت می کند. از سوی دیگر بررسی مسائل اخلاقی مورد توجه در فضاهای مجازی در سطح خرد و کلان ، نشان می دهد که بخش عمده این مسائل نیز مرتبط با همان اجزای اصلی یک فرایند ارتباطی یعنی تولید پیام، انتقال و توزیع پیام و دریافت پیام است. با توجه به یکسانی نسبی مباحث اخلاقی در میراث اسلامی و در فضای نوین اطلاعاتی ، به نظر می رسد می توان با باز تعریف میراث اخلاقی دوره اسلامی متناسب با نیازهای نوشونده در محیط های مجازی، به گونه ای موثرتر برای گشودن گره های موجود کوشید. در این مسیر، به ویژه باید به تفاوت های ماهوی نگاه مسلمانان به اخلاق که آن را حالت وملکه ای نفسانی و درونی می دانند و با نگاه جدید که از اخلاق را امری رفتاری و در نتیجه بیرونی می دانند، توجه کرد. مطالعات اخلاقی از دیرباز بخشی قابل توجه از فعالیت های علمی اندیشمندان را به خود اختصاص داده است و آموزه های اخلاقی نیز همواره در پیوندی عمیق با آموزه های دینی بوده و بخشی مهم از آن را تشکیل داده است. در این اسلام نیز، همسا ن دیگر ادیان، اخلاق دارای جایگاهی بلند است. در ساخت دین اسلامی، نیز موضوع علم اخلاق چه در ساخت قدسی این دین و چه در ساحت عرفی آن – همواره منزلتی بالا داشته است. مراد از رویکرد سالانی در این مقاله نیز، بررسی مساله اخلاق در پهنه اندیشه و فرهنگ اسلامی است و باریک بینی های معرفتی مربوط به مفهوم و چیستی اسلامی بودن در این جا مورد نظر نیست. برای بررسی جایگاه اخلاق در اندیشه اسلامی و مستند به متون اصلی و اولیه این دین، شاید این سخن پیامبر خدا بسنده باشد که فرمودند: «إنما بعثت لاتمم مکارم الاخلاق» همانا برانگیخته شدن تا مکارم اخلاق را به پایان ببرم.