محمد عجم - مدرس دانشگاه

در این مقاله به موضوعاتی همچون الف: تاریخچه قنات ب: قناتهای گناباد ، قنات قصبه، قناتهای منطقه ابر کوه و قنات زیبد ج- نقش قنات در شکلگیری تمدن ها و پیدایش دولت و توسعه اقتصادی ه: نحوه توزیع آب و سازمان قنات و- کاربردهای گوناگون قنات و کاریز در ایران - قنات و صنعت گردشگری پرداخته شده است. در این مقاله به آثار مکتوب تاریخی و ادبی که به کاریزهای ایران توجه داشته اند از جمله به آثار 35 نفر از فلاسفه و جغرافی نویسان و جهانگردان اروپایی از 640 پیش از میلاد ا 1900 میلادی و به 25 اثر مورخینف ادباء و سیاحان ایرانی و عربی که در هزاره گذشته به کاریز و قنات در ایران اشاره داشته اند پرداخه شده است. یافته های باستان شناسان در ایران از جمله همدان، شهر سوخته، جیرفت و آثار بدست امده از تمدن هلیل رود ثابت می کند که شهر نشینی در غرب ایران (مادها) حداقل مربوط به 7 هزار سال قبل و در جنوب و شرق ایران به پنج هزار سال قبل مربوط می شود پژوهشگران باتفاق معتقدند که بهره برداری از قنات ابتدا در فلات ایران صورت گرفته و در دوره هخامنشی توسط ایرانیان به عمان، یمن، و شاخ آفریقا نیز راه یافت سپس مسلمانان آنرا به اسپانیا بردند در حال حاضر در 34 کشور جهان قنات وجود دارد ولی 40 هزار قناتهای موجود در ایران چند برابر بیشتر از مجموع قناتها در سایر کشورهای جهان است مهمترین قنات های ایران در سه استان کویری خراسان، یزد کرمان و فارس وجود دارد. یکی از قدیمی ترین اسناد مکتوب شناخته شده که در آن به قنات اشاره شده لوحی است که هشتمین نبرد سارگون دوم پادشاه آشور که 705 تا 722 قبل از میلاد می زیسته علیه امپراطوری اوراتور را شرح داده است . (این لوح اکنون در موزه لوور پاریس موجود می باشذ). از مطالعه کتب قدیم و آثار باستانی ایرانی پی می بریم که کندن کاریز و تعمیر آن و آبیاری و زراعت کاری امری مقدس محسوب می شده است در وندیداد که زرتشتیان آن را کتاب الهی می دانند و بعضی میز انرا دایره المعارف فرهنگ باستان محسوب می کنند چنین جملاتی وجود دارد: سوگند یاد می کنم به جاری کردن آب خنک در خاک خشک (کاریز) و عمارت راه و سوگند یاد می کند به زراعت و کاشتن درخت میوه. هرود آورده است که آناهیتا خدای آب نزد ایرانیان از آن بابت مقدس است که آبهای روان را جاری می کند و سبزی و خرمی ایجاد می کند و چون آب پاک است نباید آلوده شود. در فرهنگ باستان ایران رونماد اهورامزدا و نخل نماد میترا و نیلوفر نماد آناهایتا است بنابراین کاشت درخت و دایر نمودن پردیس (فردوس پاریس) یا باغ امر مقدسی بوده است بر اساس کتب تاریخی در کاشمر درخت سرو مقدسی بوده است که آن را تزئین می کرده اند ولی به امر خلیفه متوکل عباسی آن را بریدند و تنه آن را به بغداد (یغ+داد) بردند مردم نسبت به این عمل غیر شرعی نفرین کردند و چون خبر مرگ این خلیف را شنیدند مسرور شدند و پنداشتند که او سزای عمل خود دیده است هنوز در بسیاری از مناطق ایران از جمله در بعضی از روستاهای سنت گرای همین گناباد خودمان سرو را مقدس می شمارند و نخل مراسم محرم را ا سرو درست از جمله آنها سرو کهنسال و مقدس زیبد را می توان نام برد: ب: قناتهای گناباد: از جمله قناتهای مهم و تاریخی گناباد می وان قنات قصبه، قنات خشویی، قنات رهن، ریاب، بیدخت، قنات قوژد، قنات کهنه و متروک و قنات فعلی زیبد و چندین قنات دیگر را نام برد بجز روستای اسو، گوهر دشت ورزو، منبع اصلی تامین آب سایر روستاهای گناباد از قنات بوده است. سنو به دلیل برخورداری از آب چشمه ای که از یک دریاچه و غار درون کوه های زرد (رزو به طور تقریبی 12 کیلومتر و ذخیره تقریبی قابل توجهی حی در خشکسالی های متوالی تغییری نمی یابد و بنابراین نیازمند حفر قنات نبوده است آب رزو و گوهر دشت نیز از همان غار و دریاچه مشترک با سنو تامین می شود غار سنو چیزی شبیه به غار علی صدر شاید عظیمتر باشد که تاکنون مورد کاوش قرار نگرفته است. می دانیم که شهرستان گناباد از شهرهای کهن و دارای پیشینه غنی فرهنگی و تاریخی است که پیشینه آن به دوران پیش از تاریخ نگارش و همرمان با تمدن شهر سوخته زابل بر می گردد. آثار بدست آمده از گورستان گبرها و غارهای مسکونی در کلاته خاتمه در زیبد، خانیک، و کلات این ادعا را به خوبی اثبات می کند اولین سکونتگاه انسان های اولیه در این منطقه به دره های سرسبز کلاته شهاب، زیبد، سنو، کلات و کاخک مربوط می شود بر اثر تغییر آب و هوا از میران باران و سرسبزی این منطقه کاسته شده و به مرور جمعیت به دشت گناباد آمده اند. کشفیات باستان شناسی به ما این جرات را می دهد که در مورد بسیاری از پدیده های تاریخی که قبلا در مکتوبات از انها سخنی به میان نیامده اظهار نظر کنیم. با توجه به مشاهدات شخصی و کار پژوهشی یکی از باستان شناسان در سال 1347 به جرات می توان گفت که قنات خشک شده و متروک زیبد که بخشی از بقایای آن 30 سال قبل به طور تصادفی پیدا شد و در حال حاضر به عنوان فاضلاب قنات به کار رفته است از مهمترین قنات های گناباد است اگر قبرستان گبرها که در سال 1355 در کنار قلعه زیبد پیدا شد و جهت مردگان در این قبرها رو به خورشید بود و اگر آثار به غارت رفته قبرسان گبرهای کلاه خاتمه، مکان مقدس درب صوفه، درخت مقدس سرو زیبد و بقایای استخر آب و آتشکده را در قلعه زیبد و قلعه شاه نشین در یک مجموعه قرار دهیم اثبات کهن بودن این قنات متروکه بخوبی قابل اثبات خواهد بود.