مژگان مشایخی - کارشناس ارشد زبان شناسی
بهرام محمدی - عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی خراسان

وجود آثار متعدد کهن در پهنه شهرستان گناباد و انچه در متون معتبر تاریخی پیش از اسلام درباره آن نواحی نوشته شده امکان وقوع رویدادهایی را که در متون اسطوره ای و از جمله شاهنامه فردوسی در ارتباط با آن شهرستان نقل شده است امکان پذیر و قابل قبول می نماید مطالعات بااستان شناسی شهرستان گناباد نشان داده است که نخستیم اجتماع منسجم در حدود پنج هزار سال پیش در حدود 20 کیلومتری شمال شهر گناباد و نزدیک به روستای متروکه عمرانی که اکنون به تپه حصار شهرت دارد سکنی گزیده و چرخه حیات در ان منطقه تا حدود دو هزار سال پیش به حرکت خود ادامه داده است در همان اعصار با بهره گیری از فن حفر قنات شاید برای نخستیم بار در دامنه های شمالی سیاه کوه در جنوب شهر گناباد نیز اجتماعی شکل گرفته که متکی بر آب دائم قنات بوده و آنقدر استعداد داشته است که به اتکای آب و توشهای خیلی عظیم جنگجویان جنگ حماسی دوازده رخ بتوانند روزهای طولانی در آن عرصه پیکار کنند. در دوره های بعد هم اجتماعاتی در اراضی کناره کالشور در بخش شمال شرقی گناباد پا گرفت و از حدود سه هزار سال پیش تا حدود هفتصد سال پیش زندگی توام با سازندگی در آن حدود ادامه داشت. از تاریخ گناباد در دو قرن اول هجری اطلاعات چندانی در دست نیست اما از واقعه شهادت حضرت رضا (ع) جنوب خراسان نیز متاثر شد و حضور دو برادر آن حضرت «محمد عابد» در کاخک و «زید» در افریز نزدیک کاخک موجب شد تا آن منطقه به متون تاریخی راه یابد کاخک همانند روستای سناباد (مشهد فعلی) که به برکت مرقد مطهر امام هشتم (ع) رو به آبادانی گذاشت ظاهرا بعد از قرن سوم هجری قمری به عنوان زیارتگاه آزاد مردی شریف تبار به نام «محمد عابد» مورد عنایت و توجه شیعیان قرار گرفت و به مرور رونق یافت.

تمدن، پیشینه تاریخی، قنات، طرح پیش سیلاب، گناباد