سهیلا فرهنگی - استادیار دانشگاه پیام نور مرکز رشت

تحلیل گفتمان Discourse Analysis یا سخنکاوی چگونگی تبلور و شکل بندی معنا و پیام واحدهای زبانی را در ارتباط با عوامل درو ن زبان ی ( بافت مت ن ) و عوامل برون زبانی (بافت اجتماعی، فرهنگی و موقعیتی ) بررسی م ی کن د. تحلیل گفتمانرویکردی میان رشته ای است که به مطالعه ساختار متون م ی پردازد و برای آنکه چگونگی تکوین معنا را توضیح دهد، ویژگی های زبانی، اجتماعی و فرهنگی متون رامورد بررسی قرار م یدهد. رویکرد تحلیل گفتمان هرچند در ایران به وسیله زبان شناسان معرفی شد، اما به دلیل ماهیت میان رشته ای اش مورد توجه محققان دیگر رشته ها ازجمله جامع ه شناسان نیزقرار گرفت. عده ای بیشتر به جنبه فوکویی آن می پردازند و به رابطه زبان، ایدئولوژی و گفتمان شناسی سیاسی توجه نشان می دهند و عد ه دیگری که زبان شناسان در رأس آنان قرار دارند به تحلیل گفتمان از جنبه زبان شناسی آن و مخصوصاً به زبا ن شناسی متن بنیاد و نظریات هالیدی گرایش دارند. البته تحلیل گفتمان در حوزه ادبیات بیشتر بامباحث زبان شناسی و معناشناسی در ارتباط است. در دهه هشتاد، نویسندگان علاوه برپرداختن به مباحث نظری تحلیل گفتمان به تحلیل گفتمانی متون ادبی نیز توجه نشان دادند و مقالاتی نیز در این زمینه نوشته شد. پایان نامه های زیادی نیز در زمینه تحلیلگفتمان به زبان فارسی نوشته شده است که تعدادی از آ نها به تحلیل متون ادبی اختصاص دارند. بررسی این نمونه ها نشان می دهد که نویسندگان آنها بیشتر از الگوی هالیدی و حسن بهره گرفته اند؛ آنان با بهره گیری از مبانی نظری دستور نق ش گرای هالیدی به بررسی ساخت متنی، ساخت اندیشگانی و ساخت بینافردی متون ادبی توجه نشان داده اند و پس از آن الگوی تحلیل گفتمانی هچ و ون لیوون مورد توجه این پژوهشگران بوده است. به طور کلی از سه رویکرد در تحلیل گفتمان می توان سخن گفت : تحلیل گفتمانساختگرا که برای تحلیل زبان در سطحی بالاتر از سطح جمله به کار گرفته می شود؛تحلیل گفتمان نقشگرا که اولویت را به بافت کاربرد زبان می دهد؛ و تحلیل گفتمان انتقادی که بافت های وسیع تر اجتماعی، قدرت و ایدئولوژی را نیز در تحلیل به کارمی گیرد.

تحلیل گفتمان، میان رشته ای، متون ادبی، زبان شناسی، ساختارگرایی