عباس الماسی - فارغ التحصیل کارشناسی ارشد خاکشناسی دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبی
عباس پاشایی - استاد گروه خاکشناسی دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان

به طور کلی لس ها رسوبات مختص دورة چهارم زمین شناسی یعنی دورة کواترنر می باشند . قسمت اعظم این رسوبات را غالباً سیلت تشکیل می دهد . این رسوبات در دوره های یخچالی پلئیستوسن در شرایط محیطی سرد و خشک رسوب کرده و با آغاز دوره های بین یخبندان با مساعد شدن شرایط محیطی خاک های تا حدودی تکامل یافته بر روی این رسوبات تشکیل شد، که این خاک ها تحت عنوان پارینه خاک ها شناسایی می شوند (1) پارینه خاک ها اولین بار توسط روهی (1965) به سه دسته خاک های مدفون، باقی مانده و ظاهر شده تقسیم شدند . پارینه خاک های مدفون شامل خاک هایی است که بعد از تشکیل و تکامل توسط رسوبات جوان دفن شده اند (2) سامانه های رده بندی خاک نظیر تاکسونومی خاک (USDA) و یا فائو و انواع دیگر که برای رده بندی خاک های جدید استفاده می شوند، نمی توانند مستقیماً برای رده بندی پارینه خاک ها مورد استفاده قرار گیرند . مشکل اساسی این است که برخی از پدیده های کلیدی برای رده بندی خاک ها نظیر کربن آلی،ظرفیت تبادل کاتیونی، وزن مخصوص، مقدار رطوبت، pH ، شوری و وضعیت بازی خاک نسبت به وضعیت اولیه تغییر می کند . در ارتباط با پارینه خاک ها مدفون شده یا سخت شده پدیده های دیاژنتیکی مشخصات اولیه خاک با شدت بیشتری تحت الشعاع قرار می گیرد .مشکل بعدی در ارتباط با رده بندی پارینه خاک ها این است که اغلب سامانه های رده بندی بویژه تاکسونومی خاک بستگی زیادی به اطلاعات شرایط اقلیمی دارد تا رده بندی خاک بطور صحیح و دقیق انجام گیرد . بعنوان مثال در این سیستم معیار برای قرار گرفتن خاکی در رده آریدی سول این است که دارای رژیم رطوبتی آریدیک باشدکه طبق تعریف باید کمتر از 90 روز متوالی خاک مرطوب باشد . موقعی که دمای خاک در عمق 50 سانتیمتری 8 درجه سانتیگراد یا بیشتر باشد، در حالی که هیچ مدل اقلیمی نمی تواند شرایط گذشته را به این دقت بازسازی کند (2) در رده بندی پارینه خاک ها انتخاب پارامترهای پایدار و قابل اعتماد از اهمیت خاصی برخوردار است . چرا که بعد از تشکیل خاک، عمده پارامترهای آن در معرض تغییر و تحول مجدد قرار دارند . عمده خصوصیات شیمیایی و فیزیکی نظیر کربن آلی، درصد اشباع بازی، املاح محلول، گچ و کربنات، تغییر می کنند و توزیع مجددی از آنها بعد از تشکیل با توجه به شرایط فعلی بوجود می آید . این تغییرات می تواند در کمتر از چند هزار سال طول بکشد . حتی تشکیل افق های آرجیلیک و ناتریک هم می تواند چند هزار سال و کمتر به طول انجامد (2) هر چند تا قبل از دهه نود میلادی برای طبقه بندی پارینه خاک ها از سامانه های رده بندی برای خاک های مدرن نظیر سامانه رده بندی قدیمی، فائو و تاکسونومی خاک استفاده شده بود، ولی بخاطر برخی مشکلاتی که قبلاً در ارتباط با استفاده از این سامانه ها جهت رده بندی پارینه خاک ها عنوان شد، لزوم معرفی سامانه ویژه ای برای رده بندی خاک های قدیمی احساس می شد . در اوایل دهه نود مک و همکاران (1993) سامانه ای متفاوت ارائه نمودند . آنها برای سامانه خود 9 رده پیشنهاد کردند که 4 رده و مشخصات کلی آن شامل هیستو سول، اسپودو سول، اکسی سول، ورتی سول را از سامانه رده بندی تاکسونومی خاک گرفته، و نام دو رده با رده های رده بندی فائو مشابهت دارند ( جیپسی سول و گلی سول ). نام دو رده دیگر به نام های آرجیلی سول و پرتوسول برای اولین بار در این رده بندی تعریف شده اند (3) نتلتون و همکاران در سال 1998 واژه کریپت ( پنهان ) را به عنوان پیشوند برای نشان دادن رده های پارینه خاک ها استفاده کردند (4) ولی این سامانه، پارینه خاک های ظاهر شده، باقی مانده و پارینه خاک های سخت و سنگ شده را شامل نمی شد . نتلتون و همکاران در سال 2000 سامانه قبلی را توسعه داده و آن را به نحوی تغییر دادند که این خاک ها را نیز پوشش دهد . آنها از واژه پالئو به جای کریپت قبل از نام رده استفاده کردند . نتلتون و همکاران برای تفکیک و شناسایی خاک های قدیمی آنها را در 11 رده مختلف قرار داده اند (5) این رده ها پالئو هیستی سول، پالئو اسپودو سول، پالئو اندی سول، پالئو اکسی سول، پالئو ورتی سول، پالئو اریدی سول، پالئو الدی سول، پالئو مالی سول، پالئو اولوی سول، پالئو اینسپتی سول، پالئو ادندو سول، را شامل می شوند . خصوصیات کلی این خاک ها شبیه رده های هیستی سول، اسپودو سول، آندی سول، اکسی سول، ورتی سول، اریدی سول، اولتی سول، مالی سول، آلفی سول، اینسپتی سول و انتی سول در سیستم تاکسونومی خاک می باشند (5) هدف از این کار تحقیقاتی بررسی خصوصیات مورفولوژیکی، فیزیکی، شیمیایی و رده بندی خاک هایی بود که در شرایطی غیر از شرایط محیطی حاکم بر تشکیل خاک های جدید تشکیل شده اند، می باشد .