سارا احمدی - دانشجوی دکتری شهرسازی، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه هنر، تهران
میترا حبیبی - دانشیار دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه هنر، تهران

به موازات تغییر در نظریه ها و فرضیه های متفاوت علوم گوناگون، پژوهش علمی و روش های آن نیز در مسیر تکاملی خویش پیچیده تر می شود. روش تحقیق در هر پژوهشی می تواند بر دستاوردهای حاصل از تحقیق و اعتبار آنها بسیار تاثیرگذار باشد. از جمله روشهای تحقیق کیفی که از رویکردی استقرایی بهره می گیرد، روش تحقیق نظریه زمینه ای است. این روش از داده های خام آغاز شده و به سمت شکل گیری نظریه پیش می رود. در حال حاضر روش مذکور مورد استقبال رشته های مختلف علمی قرار گرفته است. آنچه در این میان حایز اهمیت است، نحوه اجرا و عملیاتی کردن روش نظریه زمینه ای در طول پژوهش و فرآیند تحقق آن می باشد. بنابراین، هدف از این مقاله بازشناسی ابعاد گوناگون نظریه زمینه ای و روش به کارگیری آن به صورت عملیاتی از طریق توضیح روش در یک نمونه انجام شده، است تا فرآیند تحقق روش مذکور به روشنی ادراک گردد. براین اساس نخست، برخی مفاهیم ابتدایی، اجزا، پارادایم و معرفت شناسی غالب در آن مطرح و سپس فرآیند پژوهش مبتنی براین رویکرد، شامل شیوه های گردآوری و تحلیل داده ها، ابزار پژوهش، شیوه های تحلیل داده ها، طراحی مدل و ارایه نظریه بیان می گردد. همچنین، شیوه های مدیریت داده ها، اعتبارپذیری و قابلیت کاربرد و اخلاق در پژوهش توضیح داده می شود. در طول مقاله و در هرقسمت، یک نمونه پژوهش موردی مدنظر با موضوع «بازشناسی مفهوم سکونت در سکونتگاه های غیررسمی و با مورد پژوهی مرتضیگرد» مبتنی بر این روش معرفی و به فراخور هر بخش خاص، به تفصیل، بررسی می گردد تا تحقق عملیاتی روش نظریه زمینه ای به وضوح درک گردد. در آخر، جمع بندی اجرای روش نظریه زمینه ای در جدول انتهای نوشتار آورده شده است. مهمترین مراحل تحقق روش مذکور، با تاکید بر نمونه پژوهشی مورد بررسی، بافرض همپوشانی بعضی مراحل و خاصیت تعاملی آنها که در شکل ۶ نشان داده شده است، عبارتند از: مرور پیشینه نظری، روشن شدن جغرافیای موضوع، تدقیق پرسش های پژوهش، انجام و کدگذاری مصاحبه های آزمایشی، بررسی وجود و تدقیق پدیده، تدوین راهنمای اولیه، نمونه گیری براساس نیاز داده، حساسیت نظری، نمونه گیری نظری، انجام مشاهده از یک فرآیند در جریان، کدگذاری باز، کدگذاری محوری، کدگذاری گزینشی، مقایسه مداوم، پرسش از داده ها، مرور یادداشت های تحلیلی، ارایه نظریه و اعتبارسنجی آن.

نظریه زمینه ای، نگرش عملی، مورد پژوهی، تحقیق کیفی