سید رضا مهدی نژاد - گروه تاریخ تمدن اسلامی، مجتمع تاریخ سیره و تمدن اسلامی، جامعه المصطفی(ص) العالمیه، قم، ایران

تاکنون گونه شناسی های متعددی از جریان های فکری جهان اسلام صورت گرفته، اما اغلب با رویکرد سیاسی یا مذهبی بوده است. این پژوهش با روش توصیفی- تحلیلی و مقایسه ای در صدد پاسخ به این پرسش اصلی است که از منظر تمدنی چه رویکردهای کلانی را در جریان های فکری معاصر جهان اسلام می توان شناسایی کرد و ویژگی ها و وجوه تمایز اصلی این رویکردها از یکدیگر چیست؟ بنا بر یافته های این پژوهش، سه رویکرد «اسلام گرای تمدنی» «تمدن گرای اسلامی» و «تجددگرای اسلامی» در جریان های فکری معاصر از یکدیگر قابل تمایز است. رویکرد نخست، نقطه اتکای خود را بر اسلام قرار داده و با قرائتی دینی از تمدن به رابطه حداکثری دین و تمدن باور دارد. عامل اصلی انحطاط تمدن اسلامی را دوری از دین و راه احیای آن را در بازگشت به دین دانسته و در مواجهه با تمدن غرب، رویکردی منفی و انتقادی دارد. رویکرد دوم، تلاش می کند با قرائتی دنیوی از دین، زمینه ارتباط و ایفای نقش تمدنی آن را فراهم سازد. چرا که عامل اصلی انحطاط را در نوع اندیشه دینی و راه احیا را در اصلاح آن و ارائه قرائتی این جهانی از دین می داند و در مواجهه با تمدن غرب نیز رویکردی گزینشی-انتقادی بر می گزیند. رویکرد سوم؛ با تمرکز بر تجدد، در صدد است با قرائتی مدرن از دین، زمینه ارتباط دین و تجدد را به مثابه تمدن مدرن فراهم سازد. عامل انحطاط را در ایستایی اندیشه و عقل و راه احیای آن را در بازخوانی دین بر اساس مولفه های تجدد می داند و در مواجهه با تمدن غرب رویکرد گزینشی را ترجیح می دهد.

گونه شناسی, جریان فکری, تمدن, رویکرد تمدنی, اسلام گرا, تمدن گرا, تجددگرا