حسن صنوبری - کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه علامه طباطبایی
بتول واعظ - دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه علامه طباطبایی

نظریه بینامتنیت یکی از نظریه­های نقد ادبی جدید است که متاثر از اندیشه­های «میخائیل باختین» بوده و از سوی متفکرانی چون «ژولیا کریستوا»، «ژرار ژنت» و «رولان بارت» مطرح شده است. شاکله اصلی این نظریه، بررسی چگونگی حضور و تاثیر متن­های گوناگون در یکدیگر است. کارکرد نظریه بینامتنیت نه تنها در نقد ادبی است، بلکه نقشی موثر در زیبایی­شناسی و تفسیر و تحلیل متن ادبی نیز دارد. در این پژوهش بینامتنیت را به­عنوان شگردی زیبایی­شناختی در شعر علی معلم دامغانی مطرح کرده، از آن در تفسیر و گشودن معنای شعر این شاعر بهره گرفته و نشان داده­ایم که در شعر وی، بین افزایش کیفیت و کمیت نمادگرایی و افزایش کیفیت و کمیت بینامتنیت ارتباطی دوسویه برقرار است؛ در مثنوی­های علی معلم افزایش بینامتنیت­ها به گسترده شدن جهان نمادین شعر او و افزایش نمادها به ازدیاد گفت­وگوهای متنی شعر او با دیگر متون و اندیشه­ها انجامیده است. بینامتنیت­های موجود در شعر علی معلم شامل زمینه­هایی چون فلسفه و اندیشه­ های کهن، فلسفه، اندیشه­ها و مکاتب معاصر مثل کمونیسم، لیبرالیسم، مکتب تفکیک، نظریه ولایت فقیه، حکمت انسی، فلسفه اسلامی معاصر و ... است که با رویکردهایی چون  بینامتنیت مبتنی بر تاریخ، بینامتنیت با رویکرد پست­مدرنیستی و بینامتنیت مبتنی بر ادبیات اعراب جاهلی برجسته شده است. در این جستار با توجه به گستردگی نقش زیبایی­شناختی اندیشه­های فلسفی حکمت انسی فردید در ایجاد روابط بینامتنی با شعر علی معلم، از میان مکالمه­های بسیار و مختلف با دیگر جهان­های فکری، تنها به تحلیل زیبایی­شناختی فضای گفت­وگویی این ساحت فکری در شعر او پرداخته­ایم.

علی معلم دامغانی, بینامتنیت, حکمت انسی, سید احمد فردید, زیبایی شناسی, فهم و تفسیر متن