پیمان کریمی سلطانی - دانشجوی دکتری ژئومورفولوژی دانشگاه رازی کرمانشاه

در چند دهه ی گذشته توسعه ی شهری در دنیا بویژه کشورهای جهان سوم شتاب بیشتری به خود گرفته است. در ایران این توسعه روز به روز به نابودی بیشتر زمینهای اغلب سرسبز مجاور ا نجامیده است. با توسعه ی شهر نه تنها سطح زمین دگرگون می شود، بلکه لندفرم های جدید نیز ایجاد می شود. ظهور این چشم اندازهای جدید موجب تغییر و تبدیل وسیعی در بیلان انرژی، آب و مواد می شود که آثار آن در ت حریک و حتی تغییر فرآیندهای ژئومورفیک منعکس می گ ردد. براین اساس در این مقاله، ابتدا به طور مختصر به بررسی روند گسترش شهر و شهرنشینی در ایران از زمان ایران باستان تا عصر حاضر در 4 مرحله پرداخته شده و سپس، به تفصیل پیامدهای ژئومورفیک ناشی از رشد و گسترش فیزیکی شهرها مورد بررسی قرار گرفته است. در این مقاله پیامدهایی از قبیل: 1- به هم خوردن تعادل مورفوژنژ- پدوژنز در محدوده ی گسترش شهرها و نواحی پیرامونی آنها 2-به هم خوردن تعادل حوضه های آبریز و به تبع آن شکل گیری نوعی از سیلابها، به نام سیلابهای شهری و افزایش فرسایش خاک و بالاخره 3-به هم خوردن تعادل پوسته ی زمین زیربنای شهرها و اراضی پیرامونی در نتیجه ی وزن بالای ساختمانها و تأسیسات بیشمار شهری، احداث سدها و همچنین اسخراج بی رویه ی آبهای زیرزمینی که نشست زمین و شکل گیری زلزله های القایی را به دنبال داشته است، مورد بررس قرار گرفته است. توسعه و گسترش فیزیکی شهرها نیازمند تغییر وسیع کاربری اراضی کشاورزی، جنگلی و مرتعی می باشد و از سوی دیگر، ایجاد و ساخت بناها و تأسیسات شهری نیازمند حجم وسیعی از مصالح ساختمانی از قبیل رس، شن و ماسه و غیره می باشد. این تغییرات نوعی از فرسایش را به نام فرسایش آنتروپوژنیک بوجود آورده و به هم خوردن تعادل مورفوژنژ-پدوژنز به نفع مورفوژنز را در پیداشته است. حوضه های آبریز به مانند یک سیستم عمل می نمایند و تغییراتی که به سبب توسعه ی شهرها و تأسیسات آنها در این حوضه ها ایجاد شده است، به هم خوردن نظم سیستم و شکل گیری سیلابهای وسیع شهری، بویژه در سالهای اخیر را سبب گشته و از سوی دیگر، فرسایش پذیری حوضه ها نیز با این تغییرات تشدید گردیده است. وزن ساختمانها و سایر اجزا و تأسیسات شهری، احتمالاً سبب به هم خ وردن تعادل پوسته و فرونشینی آن گردد و پیامدهایی مانند نشست زمین و زلزله های القایی را در بردارد. احداث سدها و استخراج وسیع آبهای زیرزمینی با هدف تأمین آب مورد نیاز جمعیت بالای شهرها نیز، شکل گیری زلزله های القایی و نشست اراضی را در اطراف بسیاری از شهرهای ایران، در پی داشته است.

پیامدهای ژئومورفیک، فعالیتهای انسانی، گسترش شهرها، شهر و شهرنشینی، تأسیسات شهری