زهرا دوستدار کلکناری - دانشجوی کارشناسی ارشد مهندسی معماری، دانشگاه آزاد اسلامی سوادکوه،
علیرضا قارخانی - عضو هیئت علمی گروه معماری، دانشگاه آزاد اسلامی واحد سواد کوه،

بحث خیال یکی از مهم ترین و اصلی ترین مباحث فلسفه هنر است. تخیل عرصه ی وسیعی دارد و مرزهای آن نامشخص است. اسطوره، آرمان شهر، امید و نظایر اینها جلوه های گوناگون تخیل انسانی هستند. خیال قوه ی آفریننده ی انسان است و کاربرد آن به عنوان یکی از عناصر ادبیات در قالب آموزه های اخلاقی، معرفتی و عرفانی، همچنین هنر و معماری ایران به وضوح قابل مشاهده است. با بررسی آثار فاخر معماری ایران در دوره ها می توان به اهمیت خیال و تخیل در معماری ایرانی پی برد و معماران ایرانی در بناهایی که از خود به یادگار گذارده اند بخوبی نشان داده اند که از قوه خیال و خلاقیت در کنار اصول و گوهره معماری ایرانی بهره برده اند. این بهره گیری با استفاده از اصولی پویا و عناصری مادی و حتی غیرمادی مانند نور در بسیاری از آثار معماری ایرانی به اوج کمال می رسد و بررسی این آثار علاوه بر نشان دادن ارزش های موجود در معماری ایرانی و ریشه آسمانی این هنر، گوشه های مبهم آن را روشن و برخی اطلاعات کاربردی در اختیار قرار می دهد. هدف این تحقیق بررسی نقش قوه خیال در آفرینش های معماران ایرانی و ارائه نمودهایی از این آفرینش هاست که با گردآوری اطلاعات کتابخانه ای و بررسی موردی دو مسجد نصیر الملک در شیراز و مسجد امام در میدان نقش جهان اصفهان به عنوان آثار فاخر معماری ایرانی-اسلامی حاصل شده است. تحلیل کیفی و بررسی نشانه ها و معانی آنها در نمونه ها نتایج مقاله را شکل می دهد: استفاده از عنصر خیال در تزئینات مبالغه آمیز، نقش های سمبلیک، حتی نقوش و نگاره های خیالی و اساطیری انسانی، حیوانی و هیولا، استفاده از طاق یا آسمانه و گنبد، بکارگیری هندسه ی مقدس، تاکید بر معانی ماوراء الطبیعه و مفاهیم عرفانی در معماری اسلامی مانند حقیقت، توحید، وحدت در کثرت، آسمان، نور الهی، بهشت بوضوح در آثار معماری ایرانی دیده می شود.

خیال، تخیل، معماری ایرانی، معماری اسلامی