محبوبه اظهری - دانشجوی دوره دکتری ادبیات غنایی دانشگاه تهران

تعالیم اخلاقی و دعوت به نیکی به عنوان یکی از وظایف اساسی ادبیات از دیرباز در جهان مطرح بوده است . به گونه ای که ترویج عمل خیر یکی از وظایف مهم ادبیات محسوب می شده است. این امر همواره مورد مناقشه بین طرفداران تعلیم و حکمت و طرفداران هنر برای هنر بوده است. هدف نویسنده در این مقاله مطالعه و بررسی این مزان از نقش ادبیات فارسی (نثر و نظم) از ابتدای قرن چهارم تا پایان قرن ششم است. منابع مورد استفاده منابع درجه اول نثر و نظم فارسی است. آنچه نویسنده را بر آن داشت تا به بررسی در این موضوع بپردازد بررسی مقایسه ای میان وزن آثار منثور و منظوم در این زمینه و شیوه پرداختن به این موضوع در هر دو عرصه بود. همچنین قالب هایی که نویسندگان و شعرا برای بیان این مساله در آثار خود به کار برده اند از اهمیت اساسی برخوردار است. نتایج و یافته های این پژوهش نشان داد؛ تا پایان قرن ششم وزن آثار منثور نسبت به آثار منظوم بیشتر است. علت این امر دسته بندی موضوعات مطرح در ادب فارسی آن دوران در قالب های مشخص نثر و نظم بوده است. به این معنا که مدح، به همراه وصف، که مضمون اصلی ادب فارسی در آن دوران بوده در شعر (قالب قصیده) ظهور یافته و تعلیم و نصیحت در نثر. همه این نوشته ها و آثار؛ از اقوال پراکنده خسرو انوشیروان که در کتاب هایی چون تاریخ سیستان به جامانده تا لباب الالباب، سیاست نامه و کلیله و دمنه کتاب های تعلیمی و حکمی هستند که نویسنده در آنها به دو صورت مفاهیم اخلاقی و دعوت به نیکی را تبلیغ می کند؛ یکی دعوت فرد به تزکیه، ریاضت نفس و خویشتن داری در مقابل طمع، شهوت و رضای نفس است. دیگری؛ دعوت فرد به نیکی و دهش در حق دیگران، عفو و مهربانی و مجاملت در حق انسانهاست. این نشان دهنده آن است که مبارزه با امیال نفسانی و پرورش درون به همان اندازه نحوه رفتار با دیگران دارای اهمیت اساسی بوده، همچنین تاثبر قرآن کریم، داستان های پیامبران و روایات سنت پیامبر و اهل بیت ایشان تاثیر فراوانی در توصیه نویسندگان به این امر داشته است. اما در مقابل آثار منثور، نظم درباری در این دوران به موضوعات اساسی خود؛ مدح و وصف و تغزل می پرداخت و در این وادی وارد نمی شد.

ادبیات فارسی؛ دعوت به خیر و نیکی؛ داستان و قصه؛ شعر