زاگرس زند - کارشناس ارشد ایران شناسی، دانشجوی دکتری تاریخ ایران باستان دانشگاه تهران و مدرس دانشگاه پیام نور کرج

اوستا، جدا از امور دینی و اخلاقی و ستایش ایزدان، شامل بخش های گوناگونی چون زندگی زردشت، تاریخ، جغرافی و حماسه است و درباره ی بخش هایی از زندگی اجتماعی و تاریخی ایرانیان، تنها سند به جا مانده و دارای ارزش ارجاع است. نامهای جغرافیایی و نیز نامهای قومها و خاندانهای ایرانی و تورانی در اوستا به چشم می خوردند که هر یک می تواند راهگشای شناخت بیشتر تاریخ ایران و اقوام ایرانی در هزاره های دوم و یکم پیش از میلاد باشد. برخی ایران شناسان ارزش تاریخی اوستا را جدی نگرفته و آن را بیشتر متنی اسطوره ای و شاعرانه دانسته اند. نگاه آنها بر میزان بهره گیری از اوستا برای پژوهشهای ایرانشناسی اثرگذار و بازدارنده بوده است. از دیگرسو ایران شناسان بسیاری بوده اند که اوستا را متنی تاریخی، معتبر و واقعی دانسته اند و یا یکسره از دایره ی اسناد تاریخی کنار ننهاده اند. مسیله ی این پژوهش اعتباریابی متنهای اوستایی است تا بتواند بعنوان سند تاریخی به کار رود. این جستار در پی ابهام زدایی از این مسیله است که چگونه و از چه بخشهایی از اوستا می توان برای پژوهش های تاریخی بهره جست. چگونه می توان از متنی دینی و نیایشی که گاهی بسیار شاعرانه می شود، و از لابه لای مفاهیم ادبی/ اسطوره ای آن، رگه های تاریخی را بیرون کشیده و برای بازنویسی تاریخ ایران زمین از آن سود برد. موارد مربوطه در سه گروه جغرافیایی تاریخی، تاریخی، و مردمشناسی دسته بندی شده و در هر دسته در باره ی میزان ارزش و اعتبار آنها برای پژوهشهای ایران شناسی بحث شده است. در فرجام می توان گفت که داده های اوستا برای بسیاری از پژوهشهای ایران شناسی، یافته های استوار و راهگشایی به دست خواهد داد. این رویکرد، نیازمندی به کاوش بیشتر در اوستا و یافتن ارزشهای بیشتر آن را بیش از پیش آشکار می کند.

اوستا، ایران شناسی، ایران باستان، تاریخ ایران، جامعه شناسی تاریخی، جغرافیای تاریخی