میرحسین سعیدی
صبا آرین فر

ساخت حوضچه های آرامش در سد ها بسیار هزینه بر و زمانبر بوده و معمولا بعد از شروع بهره داری نیاز به انجام عملیات در دوره های بهره برداری مشهود است در حالی که با پیروی حتی الامکان از رفتار طبیعی رودخانه ها میتوان مشکلات وهزینه های فوق را کاهش داد. در سد های بتنی معمولا کل تاج سد ویا قسمتی از آن بعنوان سرریز جهت عبور سیلاب ها منظور میگردد. در سد های خاکی معمولا قسمتی به عنوان سرریز وبصورت بتنی اجرا میگرددتا سیلاب را عبور دهد.فکر جریان سریع آب و تخریب سد در پایین سرریز بقدری طراحان را محتاط کرده است که تصور یک حرکت آزاد بدون تخریب و ماندگار را غیر ممکن ساخته است . در حالیکه همانگونه که سیلاب در حالت آشفتگی جریان بطور موقت قسمتی از مصالح قابل حمل را بر میدارد به مرور زمان حوضچه ای برای خود درست میکند و با اطمینان تمام انرژی خود را در آن حو ضچه خود ساخته از دست میدهد. فقط یادمان باشد پایداری جسم سد و اجرای کات آف برای جلو گیری از پایپینگ بایستی بطور مستقل بررسی و با ضریب اطمینان کافی در طراحی سد منظور گردد.یعنی اگر ما در اثر پدیده پایپینگ شستشو وحمل مصالح نداشته باشیم امکان تخریب سد توسط سیلاب های عبوری از سرریز تقریبا غیر ممکن است.آب به بستر رودخانه با سرعت برخورد میکند و خودش تحت شرایط زیرآرام می شود.در هنگام برخورد سریع آب با کف رودخانه دو حالت کلی ممکن است اتفاق بیافتد:الف)آب با سرعت زیاد وجهت خاصی با کف رودخانه برخورد میکند و باعث تغییرات در کف رودخانه و حمل مصالح (شن وماسه ) میگردد.در این حالت بلافاصله یک حوضچه طبیعی در بستر رودخانه و پایین دست سد تشکیل میگردد و ادامه سیلاب وارد حوضچه اخیر میگردد. وهمانطور که میدانیم در پایین دست سد و در مسیر رودخانه سرعت آب را فقط شیب طبیعی رودخانه تعیین میکند(کنترل از پایین دست) بنا بر این در منطقه بلافاصله پایین دست سد هر اتفاقی بیافتد آب سیلاب در چند متر پایینتر برای سرعت کمتر باید آماده شود و نمیتواند سرعت فعلی خود را به بستر طبیعی و کم شیب رودخانه تحمیل کند (پرش هیدرولیکی و کاهش سرعت آب سیلاب بدون نیاز به حوضچه آرامش مصنوعی).جالب است بعد از برداشتن مقدار مشخصی از مصالح رودخانه و تشکیل حوضچه ، دیگر آب سیلاب قادر به جابجایی مصالح مانند لحظات اول سیلابی نبوده و رفتارش عوض میشود.علاوه بر این ممکن است از بالادست سد رسوباتی باخود داشته باشد و در حال کاهش سرعت (مراحل پایانی سرعت )این رسوبات را در حوضچه اخیر تخلیه نماید.ب) آب با سرعت کم با کف رودخانه برخورد میکند و باعث تغییرات جزیی در کف رودخانه و حمل جزیی مصالح (شن وماسه ) میگردد.با توجه به توضیحات بند الف همه آن مراحل اما در حالت جزیی در این حالت نیز اتفاق میافتد.با توجه به بند الف و ب سیلاب عبوری از سرریزدر حالت عدم وجود حوضچه آرامش مصنوعی عموما هیچ خطری برای رودخانه و سد نخواهد داشت. فقط یک خطر کلی و ناگزیر هست که وقتی یک سیلاب با دبی خیلی زیاد باشد احتمال تخریب رودخانه و سد اعم از دارای حوضچه آرامش مصنوعی یا غیر آن هست وخارج از بحث ما میباشد.