سیدحسین حسینی - مربی پژوهشی گروه فلسفه دین، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی

ویژگی میانرشتهای بودن مطالعات تمدن پژوهی ، دایره نگاه به مسایل این حوزه رااز حصر در یک یا چند دسته تخصصی خاص بیرون کرده و در گستره وسیعتری قرار میدهد. این چالش بهویژه در تحلیل اصل مفهوم تمدن بیش از هر جای دیگر خود را نمایان میسازد، چراکه ما با واژهای چندوجهی روبهرو هستیم که مفاهیم همعرض دیگری را نیز در جنب خود قرار میدهد؛ مقوله های انسان، فرهنگ، جامعه، تاریخ، و دین، واژگان همخانواده مفهوم تمدن به حساب آمده و حل گره فهم کرانه های ناپیدای این معنا، در گرو فهم پیکره این خانواده است. از سویی پیراستن حوزه مفهومی هر واژه و از سوی دیگر درهمتنیدن نظامواره آنها با یکدیگر تا نسبت تاثیر هر کدام در دیگری آشکار شده و در نهایت به تعریف نظاممندی دست یابیم.در مقدمه، پس از اشاره به هدف مقاله در تعیین مولفه های مفهومی تمدن (به جای تعریف آن) به فرضهای سهگانه عدم تحقق تمدن اسلامی در دنیای معاصر و ضرورت ایجاد تمدن نوین اسلامی و نیز امکان تحقق تمدن نوین اسلامی اشاره میشود و سپس در گام نخست و به جهت تحلیل روشمند مسیله، از مدل مجموعهنگر یاد میکنیم که مهمترین ویژگی آن، نگاه به مفاهیم همتراز به صورت سیستمی است و آنگاه با تحلیل نسبت مفهوم تمدن با چهار واژه دیگر به ارایه برداشتی جدید از تمدن دست خواهیم یافت. بیان امتیازات و مراحل پنجگانه مدل تحلیل، بخش دیگر مقاله را تشکیل میدهد و بر این پایه و با نظر به کاربرد واژه تمدن غربی در دنیای کنونی، نشان داده میشود که مدل مطرح با تحلیل مولفه های مورد نظر، علاوه بر رعایت اصل سازگاری درون منطقی، توان تحلیل وضعیت موجود تمدن غالب را نیز داراست و به همین سبب سخن از نمود یک تحلیل جامع می رود. در نهایت بر اساس مفهوم به دست آمده و با القای خصوصیت از معنای تمدن غربی، سعی در رونمایی مولفه های مفهومی تمدن خواهد داشت. بدین سان از مولفه های هشت گانه سخن به میان می آید: سیطره فراملی، اراده جمعی و انسانی؛ عنصر سرزمین و مهد؛ منحصرنبودن به مرزهای جغرافیایی؛ شمولیت در روابط انسانی؛ نفوذ و برتری طلبی؛ تعالی جویی؛ و تاثیر در تحولات تاریخی. دست آخر با تطبیق عناصر تحلیلی فوق، نیم نگاهی نیز به مفهوم تمدن اسلامی می اندازیم.

تمدن پژوهی، تمدن اسلامی، مدل سیستمی، فرهنگ و تمدن