محمدرضا موحدی - دانشیار پژوهشکده زبان و ادبیات فارسی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی

آیا حضور و نقش انسان در عرفان اسلامی، چونان پوسته ای بی ارزش است و اعتقاد به وجود مطلق، دیگر جایی برای تصور حضور انسان باقی نمی گذارد آیا می توان همچون برخی عارفان، مقام انسانیت را چنان رفیع دانست که گویی همه وجود، انسان است و باقی تصویر و تصوراتی است که در آینه قلب و ذهن انسان نقش می بندد پژوهشگر کنجکاو می تواند در گفتار و نوشته های عارفان، نشانه هایی از اندیه هیچ انگاری انسان (آنتی هیومنیسم) و نیز انسان گرایی (اومانیسم) را بازجوید. بیان این نکته که انسان در نظام هستی چه جایگاهی دارد و در جهان بینی عرفانی از جه موقعیتی برخوردار است، مقصود اصلی این مقاله بوده است. از این رو با عنایت به آثار دو عارف صاحب نظر در این باره، یعنی ابن عربی و امام خمینی سعی در تبیین این جایگاه شده است. مبنای این تبیین، مبحث پرهیز از هدم بنای انسانیت در فص یونسیه فصوص الحکم و شرحی است که امام خمینی دراین باره در آثار عرفانی خود ارایه داده است. از جمع گفته اهی ابن عربی و شارحانش بر می آید که: همه موجودات از آن جهت که مظهر و تجلی معشوق و محبوب ازلی هستند، دارای تقدسند. پس زمانی که به همنوعان خود، یعنی انسان ها نگاه می کنیم، یا حتی به جهان گیاهان و حیوانات می نگریم، همه آنها را از آن جهت که با آفریننده در ارتباطند می بینیم و نه به عنوان وجودی مستقل از مقام الوهیت. این دیدگاه، وجودان انسان را بیدار می کند و موجب می شود که عشق و محبتی را نسبت به همه هستی در خود بپروراند.

عرفان اسلامی، انسانیت، فصوص الحکم، ابن عربی و امام خمینی (ره)