بررسی و طبقه بندی مورفوکلیماتیک آبکند های ایران ( فاز 3: استان های لرستان، اردبیل و قزوین)

در این تحقیق آبکندهای واقع در استان های فاز 3 ایران یعنی اردبیل و قزوین مورد بررسی قرار گرفتند. نتایج این تحقیق نشان داد که 82% از آبکندهای مورد بررسی بر روی دامنه های شیبدار قرار داشته و بقیه بر روی بستر دره ها تشکیل شده اند. آبکند ها بر روی شیب های 5 تا 35 درصد پراکنش داشته و غالب آنها (55%) ناپیوسته بودند که نشان از جوان بودن این پدیده دارند. 64% از آبکندها دارای پلان عمومی پنجه ای بوده که نشانه تاثیر رواناب سطحی در ایجاد و/یا گسترش آن ها است. 63% از این آبکندها دارای نیمرخ پیشانی عمودی بودند. غالب آبکندهای مورد بررسی(1/59%) بر روی سازندکواترنر تشکیل شده اند.بخش اعظم آبکندها(68%) دارای مقطع عرضی وی شکل بودند. نتایج این تحقیق نشان داد که بالغ بر بیست و نه هزار هکتار از اراضی دیم و مرتعی استان های فاز 3 دچار فرسایش آبکندی شده اند. بیشترین مساحت فرسایش آبکندی به استان اردبیل با مساحت 24060 هکتار و کمترین آن به استان قزوین با مساحت 5/5506 هکتار تعلق داشت. آبکندهای فاز 3 ایران به ترتیب در اقلیم های نیمه خشک(55%)، خشک(27%) بیشترین فراوانی را دارا بوده و بیشتر در زیر اقلیم های سرد تشکیل شده اند. آبکندهای فاز 3 ایران در دو کلاس بارشی 200-299 (36%) و 300-399 (64%) میلی متری پراکنش بیشتری دارند.گرچه آبکندهای فاز 3 از ارتفاع 296 تا 2000 متر از سطح دریا پراکنش دارند، 41% از از آنها در طبقه ارتفاعی1000-1500و 27% از آنها در طبقه ارتفاعی 0-500 متری از سطح دریای آزاد واقع شده اند. بیشتر آبکندهای مورد بررسی بدلیل تخریب مراتع و یا تبدیل مراتع به کاربری های زراعت دیم و آبی و فرسایش پذیری خاک و سازند زمین شناسی تشکیل شده اند. بافت غالب خاک در آبکندهای فاز3 ایران به ترتیب رسی(33%)، لوم(15%) و لومی رسی(14%) می باشد. استان اردبیل دارای بافت غالب لومی رسی(35%)، قزوین دارای بافت غالب رسی(41%) می باشند.مقدار رس از 15%تا 60%(اردبیل)، سیلت از 40% (اردبیل) تا 56% (قزوین) و شن از 7%تا 81%(اردبیل) تغییر می کند.62 درصد از آبکندهای فاز 3 ایران دارای هدایت الکتریکی عصاره اشباع خاک کوچک تر از 2 دسی زیمنس بر متر هستند.68 درصد از این آبکندها دارای اسیدیته خاک بین 5/7 تا 5/8 می باشند.82% از آبکندهای ایران دارای نسبت جذب سدیم کوچک تر از 13 هستند. متوسط حجم در واحد طول آبکندهای فاز 3 ایران معادل40/6 مترمکعب در متر است که کمترین مقدار در قزوین به میزان 55/0و بیشترین نیز متعلق به استان اردبیل با مقدار 73/24 مترمکعب در متر از طول آبکند محاسبه شده است. متوسط عمق آبکندهای فاز 3ایران معادل 27/2 متر با کمترین مقدار معادل 1 متر در استان قزوین و بیشترین مقدار معادل 82/4متر در استان اردبیل محاسبه گردیده است. متوسط طول آبکندهای فاز 3ایران معادل 136متر با کمترین مقدار در اردبیل(اصلان دوز) معادل 5/31متر و بیشترین مقدار در اردبیل(کند یرق) به میزان 360متر به دست آمده است. متوسط عرض بالای آبکندهای فاز 3ایران معادل 72/3 متر با حداقل 1/1 متر در قزوین و بیشترین مقدار در اردبیل با مقدار25/10 متر محاسبه شده است. متوسط حجم هر آبکند در فاز 3 ایران معادل786 مترمکعب محاسبه شده است که کمترین آن در قزوین با مقدار33 مترمکعب و بیشترین آن در اردبیل با میزانی معادل 75/3753 مترمکعب اندازه گیری و محاسبه گردیده است. در استان های فاز 3ایران هیچ گونه اقدام کنترل فرسایش صورت نگرفته است. رتبه بندی استان های مورد بررسی در فاز 3 از نظر خسارت ناشی از ایجاد و گسترش آبکندها نشان داد که استان اردبیل بدلیل تخریب مراتع،دیم و راه های روستایی با مبلغی معادل 140480 میلیون ریال در رتبه اول قرار دارد مقایسه نسبت عرض بالا به عمق آبکندها نشان داد که متوسط این شاخص در آبکندهای فاز 3 ایران معادل61/1 است که استان های قزوین با مقدار92/0 کمتر از متوسط آبکندهای فاز 3 و استان اردبیل با مقدار متوسط70/2 بالاتر از متوسط فاز 2 قرار دارد. لذا از نظر متوسط نسبت عرض بالا به عمق، استان اردبیل در رتبه نخست و استان قزوین در رتبه ی بعدی قرار دارد. کلیدواژه: آبکند، اقلیم، خسارت، اقدام کنترلی، بافت خاک، رسوب