ارزیابی تاثیر اقدامات آبخیزداری بر توزیع اندازه ذرات و مقادیر فسفر و کربن آلی رسوبات (مطالعه موردی: حوزه های آبخیز زوجی زیدشت طالقان)

سابقه و هدف: فرسایش خاک از جمله عواملی بوده که می تواند باعث کاهش نفوذپذیری خاک در حوزه های آبخیز و در نتیجه آن افزایش خطر سیل شود. همچنین فرسایش موجب جدا شدن و انتقال خاک حاصل خیز سطحی از عرصه های طبیعی شده و پتانسیل تولیدات اراضی را از نظر پوشش و تنوع زیستی گیاهی، تضعیف می کند. رسوبات حاصل از آن نیز باعث آلودگی آب های سطحی و پرشدن مخازن سدها می شود. در د هه های اخیر اقدامات آبخیزداری مختلفی از جمله احداث بندهای رسوب گیر و اقدامات حفاظتی مانند قرق و حفاظت پوشش گیاهی در عرصه های آبخیز به منظور کاهش اثرات فرسایش در سراسر کشور صورت گرفته است. پژوهش حاضر به منظور بررسی تاثیر اقدامات آبخیزداری بر پوشش گیاهی، مقدار رسوب و فسفر، کربن آلی و دانه بندی رسوبات در حوزه آبخیز زوجی زیدشت طالقان انجام گرفت.مواد و روش ها: منطقه مورد مطالعه حوزههای آبخیز زوجی زیدشت طالقان واقع در استان البرز است که شامل زیرحوضه شاهد و زیرحوضه نمونه به ترتیب با مساحت ۹۲ و ۱۰۴ هکتار میباشد. با استفاده از نقشه های توپوگرافی ۱:۲۵۰۰۰ و پیمایش میدانی در محدوده های مرتعی، نسبت به تشخیص و تفکیک تیپ های مرتعی از یکدیگر اقدام شد. همچنین درصد تاج پوشش، درصد سنگ و سنگریزه، درصد خار و خاشاک و درصد خاک لخت نیز در ۳۵ پلات موجود در زیرحوزه های آبخیز نمونه و شاهد اندازه گیری شده و میانگین هر یک از این عوامل محاسبه شد. مقدار رسوب نیز از طریق اندازه گیری حجم کل رسوبات انباشت شده در مخزن رسوبگیر خروجی هر دو زیرحوضه و وزن مخصوص ظاهری رسوبات اندازه گیری شد. از رسوبات هر یک از مخازن خروجی زیرحوزه آبخیز نیز تعداد ۳ نمونه برداشت شد و مقادیر فسفر کل، کربن آلی و توزیع اندازه ذرات با سه تکرار در آنها اندازه گیری شد. مقدار کل فسفر خروجی و کربن آلی خروجی از حوزه نیز با داشتن وزن کل رسوبات و مقادیر فسفرکل و کربن آلی نمونه ها محاسبه شد.یافته ها: نتایج ارزیابی پوشش گیاهی نشان داد که درصد پوشش گیاهی در زیرحوضه نمونه (۹/۵۳) ۷/۸ درصد بیشتر از زیرحوضه شاهد (۲/۴۵) بوده است. نتایج ارزیابی رسوبات خروجی نشان داد که مقدار رسوب خروجی در زیرحوضه نمونه (۵۲۰/۵ تن) ۷۲ درصد کمتر از زیرحوضه شاهد (۰۶/۳۴ تن) بوده است. به عبارتی سهم زیرحوضه شاهد ۰۵/۸۶ درصد و زیرحوضه نمونه ۹۵/۱۳ درصد از کل رسوبات مخازن در خروجی زیرحوضه ها بوده است. نتایج توزیع اندازه ذرات نیز نشان داد که درصد ذرات با قطر کوچکتر از mm۵/۰ در زیرحوضه نمونه (۸/۲۶) به میزان ۶/۱۸ درصد بیشتر از زیرحوضه شاهد (۲/۸) بوده است که نشان دهنده کمتر بودن قدرت جریان رواناب در زیرحوضه نمونه در فرسایش و انتقال رسوب می باشد. همچنین مقدار کل کربن آلی ( kg۲۶/۴۰) و کل فسفر (kg۴۴/۱۳) در رسوبات زیرحوضه نمونه به ترتیب ۸۱/۱۱ و ۸۸/۷۰ درصد کمتر از کربن آلی ( kg۰۹/۵۱) و کل فسفر (kg۸۲/۷۸) در رسوبات زیرحوضه شاهد بوده است.نتیجه گیری: اقدامات آبخیزداری از انتقال رسوب و خاک حاصلخیز به پایین دست به خصوص از انباشت آن در مخزن سد طالقان جلوگیری کرده است. با اینکه این عناصر در حوزه آبخیز باعث افزایش حاصلخیزی خاک، بهبود تغذیه گیاه، افزایش نفوذپذیری خاک و ایجاد شرایط تقویتی برای گیاه و خاک می شوند، اگر در اثر فرسایش به پایین دست و رودخانه اصلی حوزه آبخیز وارد شوند نقش عکس داشته و باعث آلایندگی و کاهش کیفیت آب خواهند شد که هزینههای جبران آن، در مقایسه با هزینه های اندک اجرای اقدامات آبخیزداری، بسیار زیاد خواهد گردید.

کلیدواژه ها:

فرسایش و رسوب ، توزیع اندازه ذرات ، فسفر ، حوزه آبخیز زوجی ، زیدشت طالقان