جستاری در تخلص های غریب و طنزآمیز در شعر فارسی

از موضوعات بایسته بررسی و پژوهش در تاریخ شعر فارسی، تخلص و تخلص گزینی است. بر اساس اسناد باقیمانده در دیوان شاعران و کتب تذکره، هرچه از قرون چهارم و پنجم هجری به سوی قرون متاخر می آییم، ضرورت داشتن تخلص در میان سخن سرایان بیشتر به چشم می آید؛ با ذکر این مطلب و عارضه ادبی، هرچه به دوران معاصر نزدیک می شویم، تکرار تخلص ها و هم چنین کارکرد القابی با بار معنایی نه چندان مطلوب، رو به افزونی می گذارد. در این مقاله، با هدف آگاهی جزئی تر با زمینه های اجتماعی شعر فارسی، به طور ویژه به معرفی و بررسی تخلص های طنزآمیز، کمیاب و گاه خودکم بینانه پرداخته شده است: ابتدا مقدمه ای در تعریف، پیشینه تخلص، چگونگی و معیارهای انتخاب آن آمده است. سپس نکته ها، توضیحات و تذکراتی درباره تخلص های غریب و طنزآمیز ارائه شده و در ادامه آن، به معرفی ۳۸ مورد از چنین تخلص هایی پرداخته شده است. این القاب شاعرانه را اغلب از اسامی حیوانات، عیوب نفسانی، نقص های جسمانی و نام برخی خوراکی ها برگرفته اند. محدوده تاریخی این گونه تخلص ها از قرن نهم تا چهاردهم هجری است و از لحاظ جغرافیایی، شهر اصفهان بیشترین سهم را دارد. بیشتر این شاعران، کم نام و نشان هستند و بررسی زندگی نامه مختصرشان در تذکرها نشان می دهد که گاه، خودخواسته، تخلص های عجیب را بر خود می نهاده اند و در پاره ای موارد، اطرافیان شاعر یا جامعه ادبی، چنین تخلص هایی را برچسب گونه بر شاعر می زدند. ذهن و زبان بسیاری از این شاعران، به طنز و هجو و هزل مایل بوده است و در نمونه های بسیار اندکی که از سروده های آنان باقی مانده ، به تخلص های عجیب و غریب خود اشاره کرده اند.

کلیدواژه ها:

تخلص ، چغندر اصفهانی ، شغال معمایی ، دوپیازه هروی ، ابله سمرقندی ، گربه شوشتری و کلاغ قزوینی