دانش اتنوبوتانی گیاهان دارویی شهرستان پاسارگاد در استان فارس

سابقه و هدف: بررسی و ثبت دانش اتنوبوتانی گیاهان دارویی، باعث حفظ میراث علمی نحوه استفاده از گیاهان دارویی و معطر می شود. این دانش منحصر به فرد و ارزشمند به صورت سنتی از نسلی به نسل دیگر منتقل شده است، اما با مدرن شدن جوامع در حال فراموشی است. در همین راستا، این تحقیق با هدف شناسایی و معرفی گیاهان دارویی مورد استفاده ساکنان محلی، فرهنگ ها و روش های کاربرد و زمینه درمانی گیاهان مذکور در شهرستان پاسارگاد استان فارس انجام شد. در این شهرستان، استفاده از داروهای گیاهی به ویژه با وجود عشایر ایل باصری سنتی رایج است.مواد و روش ها: برای شناخت از عوامل موثر بر تمایز و تفکیک منطقه از قبیل شرایط اکولوژیکی، فرهنگی، تاریخی و کاربری اراضی، ابتدا بازدید میدانی از منطقه پاسارگاد انجام شد. اطلاعات اتنوبوتانی با استفاده از پرسش نامه نیمه ساختاریافته و مصاحبه با افراد مطلع انجام شده است. در مجموع ۱۰۱ مطلع در مطالعه مشارکت داده شدند. پس از تقسیم بندی منطقه به دو بخش مرکزی (سعادشهر) و مادرسلیمان و استفاده از اطلاعات راهنماهای محلی، مناطق هدف برای نمونه برداری نیز مشخص شدند. اطلاعات جمعیت شناختی افراد شامل سطح تحصیلات، جنسیت، گروه سنی و ثبت شده در نظر گرفته شد. هدف اصلی از این تحقیق، دستیابی به دانش بومی و کاربردهای سنتی برای شناسایی نمونه های دارویی است. در این راستا، اطلاعات از افراد بومی منطقه، عطارها و افراد آگاه در زمینه طب سنتی و گیاهان دارویی جمع آوری و مصاحبه های لازم انجام شد. برای بررسی کمی اطلاعات اتنوبوتانیکی، دانش بومی گیاهان دارویی با استفاده از نرم افزار (Excel ۲۰۲۱) طبقه بندی شد. شاخص های کمی که در مطالعات اتنوبوتانی مورد استفاده قرار می گیرد، امکان انتخاب مهمترین گونه های گیاهان دارویی را برای انجام پژوهش های دارویی فراهم می نماید. در همین راستا، تجزیه وتحلیل کمی اطلاعات اتنوبوتانی دانش بومی گیاهان دارویی با استفاده از شاخص هایی شامل فراوانی نسبی نقل قول ها (RFC)، ارزش استفاده (UV)، اهمیت فرهنگی (CI) و شاخص اجماع مطلعان (ICF) انجام شد.نتایج: گیاهان جمع آوری شده متعلق به ۱۸ خانواده بودند که بیشترین فراوانی به ترتیب مربوط به خانواده های Lamiaceae، Apiaceae، Asteraceae، Amaryllidaceae، Rosaseae، Fabaceae و Malvaceae بود. رایج ترین شکل مصرف داروهای گیاهی به صورت جوشانده (۳۰%) و پس از آن دم کرده (۳۰%) و پختن (۱۵%) بود. بیشترین اندام دارویی مورد استفاده گیاهان در این منطقه، به ترتیب مربوط به برگ و گل با ۴۴% و ۲۱% بود. براساس یافته های این مطالعه، بیشترین فراوانی نسبی نقل قول (RFC) را آویشن شیرازی، Stachys inflate و Prangos ferulacea به خود اختصاص دادند. گیاهان با بیشترین شاخص اهمیت فرهنگی در منطقه شامل گونه هایی بودند که نشان دهنده اهمیت بالای آنها در فرهنگ استفاده از گیاهان دارویی در منطقه هستند. مردم محلی منطقه از دو گونه Zataria multiflora و Matricaria chamomilla استفاده می کردند. بیماری های ثبت شده و کاربردهای سنتی از گیاهان دارویی براساس طبقه بندی بین المللی مراقبت های اولیه (ICPC-۲) کلاس بندی شدند. شاخص ICF در ۹ طبقه بیماری با استفاده از گزارش استفاده و تعداد گونه مورد استفاده برای هر طبقه بیماری محاسبه گردید. بدین صورت که ۹ دسته بیماری شامل گوارشی (GAS-D)، تنفسی (RES-R)، عصبی (NER-N)، پوست و مو (DER-S)، عمومی و نامشخص (OTH-A)، اورولوژی و کلیه (URO-U)، غدد درون ریز/ متابولیک و تغذیه ((MET-T، بیماری های زنان (GYN-X) و قلبی عروقی (CAR-K) تعیین شد. بیشترین میزان ICF مربوط به سه گروه بیماری های گوارشی، تنفسی و عصبی با مقدار ICF (۹۲/۰) بود.نتیجه گیری: سطح بالای ICF بیماری های گوارشی، به دلیل گزارش استفاده بالای گیاهان Zataria multiflora،Carum copticum، Stachys inflate، Prangos ferulaceae، Pistacia atlantica و Glycyrrhiza glabra برای اختلالات گوارشی است. رتبه دوم ICF بیماری های تنفسی تحت تاثیر گزارش استفاده بالای گونه های گیاهی Zataria multiflora، Achillea eriophora، Althaea officinalis، Malva sylvestris، Salvia officinalis و Stachys lavandulifolia می باشد. همچنین گزارش استفاده بالای گونه های گیاهی Matricaria chamomilla، Salvia officinalis، Rosa damaescena و Ballota oucheri دلیل رتبه بالای بیماری های عصبی در این منطقه است. این موضوع دلیلی بر استفاده گسترده از گیاهان دارویی این منطقه برای درمان این بیماری هاست که می تواند دلایل اکولوژیکی و جامعه شناختی داشته باشد.

کلیدواژه ها:

پاسارگاد ، گیاهان دارویی ، اتنوفارماکولوژی ، شاخص اجماع مطلعین