ارزیابی و بهبود کارایی مصرف آب در جنوب حوزه آبریز کرخه

این طرح در منطقه جنوب حوزه آبریز کرخه با اهداف اصلی تعیین شاخص کارایی مصرف آب محصولات زراعی فاریاب عمده و استراتژیک در سطح جنوب حوزه کرخه، شناسایی عوامل موثر در کارایی مصرف آب در منطقه، ارایه منحنی عملکرد - کارایی مصرف آب برای محصولات غالب و معرفی گیاهان زراعی با کارایی مصرف آب بالاتر و توصیه تقویم زراعی و الگوی کشت مناسب برای منطقه، ارایه پیشنهاد برای بهبود شرایط کشاورزی در منطقه، افزایش آگاهی کشاورزان به مسایل مدیریت آب و آبیاری، و بهبود مدیریت آبیاری و مصرف آب کشاورزی در سطح مزارع کشاورزان اجرا شد. محل اجرای طرح اراضی پایین دست حوضه آبریز کرخه بود. دشت های کشاورزی این محدوده شامل عباس-اوان، آزادگان، حمیدیه و ارایض می باشد. در این پروژه ابتدا الگوی کشت غالب در هر دشت کشاورزی تعیین و نیاز آبی گیاهان با روش پنمن-مانتیت برای سال های 1388-1382 محاسبه گردید. کارایی مصرف آب بر اساس متوسط عملکرد در مناطق مختلف و نیاز خالص آبی زراعت های غالب تعیین گردید. کارایی مصرف آب زراعت های مختلف به کمک روش درون یابی برای کل منطقه محاسبه شد. برای تعیین کارایی مصرف آب در سطح مزارع کشاورزان، آزمایش هایی در 2 سال زراعی 86-1385 و 87-1386 در روستای سرخه در دشت اوان اجرا گردید. در هر سال تعداد 21 مزرعه در سرخه انتخاب و اندازه گیری های لازم در آن ها انجام شد. به منظور تعیین کارایی مصرف آب پتانسیل، اثرات روش های کاشت و آبیاری بر عملکرد و اجزای عملکرد گندم و ذرت، در دو تناوب موجود شامل آیش/محصولات جالیزی–گندم و ذرت–گندم، در سطح مزارع کشاورزان و ایستگاه تحقیقاتی مورد بررسی قرار گرفت. برای بررسی اثرات کم آبیاری از تابع تولید که تابعی ریاضی و بیانگر رابطه بین مقدار آب مصرفی و محصول تولیدی گیاهان زراعی است، استفاده شد. مقدار کارایی مصرف آب گندم در سال های مطالعه 0/60 - 0/47، جو 0/41 – 0/30، ذرت 0/92 – 0/58، چغندرقند 6/45 – 4/92، سیب زمینی 4/4 – 2/9، گوجه فرنگی 6/97 – 5/98، خربزه 4/16 – 2/89، هندوانه 3/6، و پیاز 6/31 – 3/65 کیلوگرم بر مترمکعب نیاز خالص آبی متغیر بود. نتایج نشان داد در تعیین الگوی کشت الویت با زراعت هایی است که نیاز آبی آن ها در مقایسه با سایر مناطق کمتر است. برای مثال زراعت های گندم، جو، چغندرقند، سیب زمینی، گوجه فرنگی، پیاز، هندوانه، ذرت در اولویت اول برای منطقه دزفول و شوش هستند. زراعت خربزه در اولویت اول منطقه اهواز و جو برای شوشتر می باشد. بر همین اساس زراعت ذرت برای منطقه دهلران نیز در اولویت اول الگوی کشت است. کارایی مصرف آب جو در منطقه جنوب حوزه آبریز کرخه به طور معنی داری کمتر از گندم است، که لازم است عوامل موثر بر عملکرد آن مورد بررسی و ارتقا قرار گیرد. در شرایط کم آبی و برای اعمال کم آبیاری، زراعت های ذرت و صیفی جات شامل گوجه فرنگی، پیاز، هندوانه، سیب زمینی باید در اولویت دوم باشند. نتایج همچنین نشان داد زراعت های سبزی و صیفی به کم آبیاری حساس هستند و انجام کم آبیاری بر روی آن ها توصیه نمی شود. متوسط مواد آلی موجود در خاک های مناطق جنوب حوضه عموما پایین است و مدیریت تغذیه در این اراضی مورد نیاز است. مزارعی که توسط شبکه آبیاری موجود تامین آب می شوند مصرف آب بالاتری در مقایسه با چاه و ترکیب چاه و شبکه دارند ضمن اینکه عملکرد دانه در شرایطی که منبع آب مزرعه چاه و یا شبکه آبیاری بود، از متوسط بالاتری برخوردار است. متوسط کارایی مصرف آب آبیاری گندم در دشت اوان 0/84 کیلوگرم در مترمکعب آب مصرفی است و در تر سالی ها این مقدار افزایش یافته به حدود یک کیلوگرم در مترمکعب می رسد. عملکرد ارقام گندم چمران، ویریناک و دز در منطقه طرح تقریبا مشابه و بالاترین مقدار بود. مصرف بذر گندم در اراضی 25 الی 50 درصد می تواند کاهش یابد و 400 بذر در مترمربع جهت کشت گندم توصیه می شود. در دشت اوان جهت کشت گندم با استفاده از کروگیت می توان شیارهایی در کف نوار آبیاری ایجاد نمود، آزمایش ها مختلفی که در مزارع کشاورزان منطقه در اراضی آیش و پس از کشت ذرت انجام شد، بیانگر افزایش کارایی مصرف آب آبیاری به میزان متوسط 45 درصد نسبت به شاهد مدیریت کشاورز بود. کشت کف جوی باعث کاهش بیش از 20 الی 30 درصدی مصرف آب آبیاری، افزایش نسبی عملکرد دانه و افزایش50 الی100 درصدی کارایی مصرف آب آبیاری شده و قابل توصیه است. با اعمال روش کشت کف جوی می توان سطح زیر کشت را به میزان حداقل 30 در صد افزایش داد. متوسط کارایی مصرف آب آبیاری ذرت در دشت اوان 0/42 کیلوگرم در مترمکعب آب مصرفی است. بالاترین عملکرد در تراکم 75000 بوته در هکتار حاصل می شود. در اراضی با بقایای ذرت استفاده از ساقه خرد کن ضمن تسهیل عملیات آبیاری، در تناوب چندساله باعث افزایش مواد آلی موجود در خاک مزارع خواهد شد. با توجه به میزان آب مصرفی ذرت تابستانه استفاده از ارقام با پتانسیل عملکرد دانه بالاتر (مثل رقم 602) نسبت به رقم رایج در منطقه (رقم 704) توصیه می شود. کلمات کلیدی: کارایی مصرف آب، دشت عباس، دشت آزادگان، گندم، ذرت، گوجه فرنگی.