گونه شناسی مکان و مناسبات سوژه با آن در گفتمان تصوف؛ مطالعه موردی میراث صوفیانه ابوسعید ابوالخیر

مقوله مکان و گونه شناسی آن و مناسبات سوژه و مکان، درون گفتمان­های گوناگون و در ژانر­های متفاوت قابل بررسی است. ما در این پژوهش، امر مذکور را درگفتمان تصوف کار بست داده­ایم. و در این خصوص با مطالعه مقامات ­های ابوسعید، نیشابور را به عنوان مکان گسترده و خانقاه را به مثابه مکان کانونی گفتمان انگاشته­ایم. و نشان داده­ایم نیشابور قبل از حضور ابوسعید، دارای ساختار شهری و پیوست معنایی و مکانی«پیوستاری» است. تکثر فرهنگی، حضور سایه­ای گفتمانی ادیان ، درکنار گفتمان غالب شریعت محور، نیشابور را به ترامکان، فراشهر و مکانی«پدیداری» مبدل کرده است. حضور تمایز آفرین ابوسعید در نیشابور در شکل پیوستاری وکاربردی عناصر شهری تصرف می­کند؛ و در ادامه شهر را به مکان منازعه با زنجیره­ای از هویت ­های هم ارزگفتمان­های قطب مخالف بدل می­کند. و«نا­پیوستاری مکانی» رقم می­خورد. نگرش نوبنیاد ابوسعید به تصوف و پیدایش و زایش گفتمانی نو، نیشابور را دچار زایشی مجدد کرده­ است. فاعلیت سوژه در مکان، مرجعیت مکانی را «باز پردازی» کرده وحاکمیت گفتمان شریعت­مدار را کم­رنگ نموده و سایه خانقاه را بر مسجد انداخته­است. خانقاه درمسیر تغلب گفتمانی به عنوان کارگاه تربیت صوفی، مکانی شبکه­ای-القایی است که در آن، بین مقام نفسی صوفی با مکانش در خانقاه قید تساوی بر قرار است. و چیدمان معماری خانقاه برابر با چیدمان هندسه قدرت گفتمان صوفیه است. ما سه گونه مناسبت بین سوژه و مکان برشمرده­ایم: وقتی که تنها وجه معنایی مکان بستر جریان یابی حکایت است، سوژه بر آن غالب است. گاهی وجه زاینده مکان به سوژه معنا وتشخصی می­دهد که تا قبل از آن فاقد آن بوده است، در این حالت مکان بر سوژه غالب است نمونه آن بسط روحی ابو سعید پس از حضور بر مزار ابوالفضل سرخسی است. نوع سوم که به نظر می­رسد تازگی دارد؛ زمانی است که قصد سوژه و مکان معنا دهی و معنا یابی است، نه غلبگی مطلق. دراین نوع عامل تعامل یا عینی است یا ذهنی. فاعلیت ابوسعید درهمه این تصرفات و تغییرات در هویت و نوع مکان،غلبگی وتعامل مکانی، تمهیدی برای گسترش، انتشار و ورودگفتمان نوپدید به مناسبات قدرت است.

کلیدواژه ها:

گونه شناسی مکان ، گفتمان تصوف ، ابوسعید ، نیشابور ، خانقاه