برآورد خلا عملکرد و پتانسیل افزایش تولید جو دیم در ایران

مقدمه: جو (Hordeum vulgare) سازگاری بسیار خوبی به خشکی و شوری به عنوان مهم ترین عوامل محدود کننده تولید گیاهان زراعی در ایران دارد. این سازگاری به علاوه کاربرد گسترده این گیاه در تغذیه دام، موجب کشت سالانه حدود ۷۷/۱ میلیون هکتار جو شده است که حدود ۰۴/۱ میلیون هکتار آن دیم است. مطالعات گذشته حاکی از وجود اختلاف قابل توجه بین عملکرد واقعی گیاهان زراعی و عملکرد پتانسیل آن ها می باشد که میزان آن به چگونگی مدیریت مزرعه بستگی دارد. در واقع، خلا عملکرد ظرفیت افزایش تولید گیاهان زراعی از طریق بهینه سازی عملیات مدیریت تولید را نشان می دهد. مطالعه حاضر با هدف برآورد خلا عملکرد و تولید جو در شرایط دیم در ایران، به عنوان اولین قدم برای برنامه ریزی به منظور افزایش پایدار تولید این گیاه زراعی مهم انجام شد. مواد و روش ها: این مطالعه بر اساس دستورالعمل اطلس جهانی خلا عملکرد (گیگا) انجام شد. تعیین مناطق اقلیمی اصلی زیر کشت جو دیم به عنوان نخستین گام در مطالعه حاضر، با استفاده از نقشه های پهنه بندی اقلیمی گیگا، پراکنش زمین های زیر کشت جو دیم و لایه ایستگاه های هواشناسی کل کشور انجام پذیرفت. پس از تعیین مناطق اقلیمی اصلی (DCZ) و ایستگاه های هواشناسی مرجع (RWS)، اطلاعات ۱۵ سال زراعی (۱۳۹۴- ۱۳۷۹) شامل مدیریت زراعی، هواشناسی و خاک در هر منطقه جمع آوری شد. این اطلاعات برای برآورد مقادیر عملکرد پتانسیل در سطح ایستگاه های مرجع کشت جو دیم به عنوان یکی از مولفه های محاسبه مقدار خلا عملکرد مورد نیاز است. برآورد پتانسیل عملکرد دانه جو توسط مدل SSM-iCrop۲ با استفاده از داده های ۱۵ ساله مذکور صورت پذیرفت. همچنین، اطلاعات عملکرد واقعی در سطح ایستگاه ها به عنوان یکی دیگر از مولفه های تخمین خلا عملکرد جمع آوری شد. در نهایت، با استفاده از دستورالعمل گیگا، مقادیر خلا عملکرد دانه جو به ترتیب برای RWSها، DCZها و کل کشور برآورد شد. یافته ها: در مطالعه حاضر، ۱۷ منطقه اقلیمی اصلی به عنوان مناطق اصلی کشت جو دیم در ایران شناسایی شدند که ۳۸ ایستگاه هواشناسی مرجع در آن ها قرار دارد. طبق نتایج، پتانسیل عملکرد جو دیم در مناطق اقلیمی اصلی با میانگین ۲۷۲۳ کیلوگرم در هکتار بین ۱۰۷۲ تا ۴۰۰۲ کیلوگرم در هکتار متغیر است. همچنین، عملکردهای واقعی محاسبه شده در DCZها ۳۹۰ تا ۱۵۱۰ و به طور متوسط ۱۰۰۹ کیلوگرم در هکتار بود. در مناطق اصلی تولید جو دیم ایران از ۶۱۵ تا ۳۱۲۵ کیلوگرم در هکتار و به طور متوسط ۱۷۱۴ کیلوگرم در هکتار معادل ۵۳ تا ۸۲ درصد (به طور متوسط ۶۳ درصد) خلا عملکرد وجود دارد. بنابراین، با در نظر گرفتن ۸۰ درصد از پتانسیل عملکرد به عنوان عملکرد قابل دست یابی، می توان از طریق بهینه سازی عملیات مدیریت تولید، عملکرد جو دیم کشور را از ۱۰۰۹ کیلوگرم در هکتار فعلی به ۲۱۷۸ کیلوگرم در هکتار افزایش داد. بر اساس این یافته ها، در صورت افزایش عملکرد به سطح عملکرد قابل حصول میزان تولید جو کشور در شرایط دیم از ۰۵/۱ میلیون تن فعلی به ۲۶/۲ میلیون تن خواهد رسید که می تواند میزان واردات جو از سایر کشورها را به میزان ۲۲/۱ میلیون تن کاهش دهد. نتیجه گیری: بر اساس نتایج این مطالعه، ۸۵ درصد از جو دیم کشور در ۱۷ منطقه اقلیمی مختلف تولید می شود. با توجه به وجود بیش از ۵۰ درصد خلا عملکرد (۱۷۱۴ کیلوگرم در هکتار (معادل ۶۳ درصد)) در سطح مزارع جو دیم کشور، با در نظر گرفتن ۸۰ درصد از این خلا عملکرد به عنوان خلا قابل مدیریت، تولید جو دیم در ایران ۲۲/۱ میلیون تن می تواند افزایش یابد که به لحاظ اقتصادی و امنیت غذایی برای کشور حائز اهمیت است. دستیابی به عملکرد پتانسیل در سطح مزارع کشاورزان با توجه به محدودیت های موجود امکان پذیر نیست، اما نزدیک شدن به عملکرد قابل حصول با بهبود شرایط مدیریت زراعی می تواند هدف دست یافتنی در شرایط حاضر به حساب بیاید.

کلیدواژه ها:

پتانسیل عملکرد ، عملکرد واقعی ، گیگا ، مناطق اقلیمی