مفهوم سازی خود اندیشی انتقادی در منابع اسلامی

این پژوهش با هدف مفهوم سازی خوداندیشی انتقادی در منابع اسلامی انجام شده است. روش پژوهش تحلیل کیفی محتوای متون دینی (شجاعی، ۱۳۹۹) بود که برای فهم و استنباط روان شناختی از منابع اسلامی کاربرد دارد. جامعه اسنادی پژوهش را قرآن کریم و کتاب های اصول کافی، میزان الحکمه و بحارالانوار تشکیل می داد. نمونه عبارت بود از هر واژه، عبارت یا گزاره ای که در مفهوم شناسی خوداندیشی انتقادی کاربرد داشته باشد. اعتبارسنجی براساس دو شاخص متقن و مفید بودن و با استفاده  از دو روش کیفی و کمی انجام شد. در روش کیفی استنباط های انجام شده از آیات و روایات در اختیار سه نفر از کارشناسان قرار گرفت و از آنها خواسته شد که در مورد مولفه ها و ابعاد خوداندیشی انتقادی نظر خود را بیان کنند. در روش کمی متقن بودن براساس نظر چهارده نفر از متخصصان و محاسبه نسبت روایی محتوا (CVR) و شاخص روایی محتوا (CVI) بررسی شد.  مفید بودن یافته ها براساس نظر سه کارشناس و محاسبه ضریب کاپا مورد سنجش قرار گرفت. نتایج نهایی ۳۱ نشانه برای خوداندیشی انتقادی را نشان داد که براساس تشابه کارکردی در قالب پنج مولفه تامل و بازنگری در خود (شامل۷ نشانه)، خودنظارتی فعال (۶ نشانه)، نگرش واقع بینانه به زندگی (۵ نشانه)، تعالی جویی ( ۵ نشانه) و خودگاهی پدیداری ( ۴ نشانه) تدوین شد. نتایج CVR  و CVI به ترتیب بالاتر از ۵۹/۰ و ۷۹/۰ و ضریب کاپا برای هر پنج مولفه در دامنه نسبتا خوب تا عالی (۲۰/۰-۱) به دست آمد. درنتیجه خوداندیشی انتقادی یک فرایند شناختی فعال، هدفمند و سازمان یافته است که با استفاده از آن فرد به بررسی و بازنگری شناخت ها، باورها، تفکرات، ارزش ها، احساس ها و رفتارهای خود می پردازد. اندازه گیری خوداندیشی انتقادی با توجه به نواحی جدول زندگی (تفریح و سرگرمی، روابط اجتماعی، حالات خلقی، انگیزش، معنویت و دینداری، برنامه ریزی، سلامت، معیشت و کار) بررسی شد که نتیجه آن به صورت «نیمرخ وضعیت زندگی» و تعیین نمره فرد از ۱ تا ۱۰ در هر محور مشخص می شود.

کلیدواژه ها:

خوداندیشی ، مفهوم سازی ، تفکر انتقادی ، روان شناسی اسلامی