پیامدهای محیطی- اکولوژیک خزش شهری در سکونتگاه های روستایی پیرامون شهر همدان

سابقه و هدف: تحمیل کارکردهای جدید از سوی شهرها به فضاهای پیرامونی منجر به شکل گیری و بروز نابسامانی در عرصه های اجتماعی و اقتصادی مناطق پیرامونی شده است  روندهای عمده جهانی که رقابت بر سر زمین را افزایش داده، موجب توسعه نامتوازن شهری شده است. به دلیل تراکم جمیعت در شهرهایی که گسترش شتابان دارند، آسیب های مخربی در محیط زیست و زمین های ارزشمند کشاورزی ایجاد می شود. از دیدگاه (Karol (۲۰۱۲ «خزش شهری» در ابتدا مشکلات چشمگیری نداشت. اما جلوه های مثبت این پدیده از مدت ها قبل کمرنگ شده است اتخاذ راهبرد صنعتی شدن، اقتصاد مناطق روستایی را به شدت تغییر داده و در نتیجه روستا ها را به شهرهای بدون برنامه تبدیل کرده است این پدیده، در آغاز، در مادرشهرها و شهرهای بزرگ اتفاق افتاد، ولی به تدریج بر اثر اتخاذ سیاست های تمرکزگرایانه سکونتگاهی، به شهرهای متوسط و میانی نیز انتقال یافته است. از این رو این تحقیق در نظر دارد با واکاوی و تحلیل دقیق پدیده خزش شهری و با ارائه راه حل های علمی به کاهش آثار زیان بار ناشی از آن در ناحیه مورد بررسی کمک کند. مواد و روش ها: برای سنجش دقیق پیامدهای پدیده خزش شهری در ناحیه مورد بررسی از روش توصیفی-تحلیلی استفاده شد. در این روش با استفاده از تصاویر ماهواره ای و به کمک علم سنجش از دور و تحلیل های حاصل از سیستم اطلاعات جغرافیایی (GIS) روند تغییرات کاربری اراضی طی سال های ۱۳۶۹، ۱۳۸۵ و ۱۳۹۴ به تفکیک کاربری اراضی در ۷ نوع  کاربری (ساخت وساز مسکونی، ساخت وساز غیرمسکونی، زمین بایر درحال تبدیل، اراضی زراعی، اراضی باغی، مراتع و راه) بررسی شد. از گردآوری داده ها شامل بررسی تصاویر ماهواره ای لندست TM سال۱۹۹۰ و  ETM+سال ۲۰۰۶، HRVIR ۲۰۱۵ و نقشه ۵۰۰۰۰ :۱ ناحیه همدان برای تشخیص بهتر پدیده ها و مقایسه آن با تغییرات کاربری اراضی طی دوره های بعد، استفاده شده است. نتایج و بحث: محاسبات انجام شده حاکی از آن است که در ناحیه همدان بر اثر رشد خزنده شهر به شکل گسسته، بیشترین میزان تغییر کاربری زمین در یک دوره ۲۵ ساله یعنی از سال ۱۹۹۰ میلادی تا سال ۲۰۱۵ در اراضی زراعی بوده است. به طوری که این اراضی به میزان ۱۰۱۷ هکتار در این دوره کاهش یافته است. در همین دوره اراضی مرتعی نیز  حدود ۱۸۹ هکتار کاهش داشته است. در مقابل، ساخت وساز مسکونی، در سال ۲۰۱۵ میلادی نسبت به سال ۱۹۹۰ میلادی به میزان ۸۰۵ هکتار افزایش یافته است. پس از آن ساخت وساز غیرمسکونی با میزان ۳۴۶ هکتار، اراضی باغی با مقدار ۱۶۹ هکتار و راه با حدود ۲۰ هکتار به ترتیب بیشترین میزان افزایش را به خود اختصاص داده اند. همچنین، میزان ۳۰۷ هکتار از مجموع ۶۴۴۶ هکتار از کل اراضی ناحیه مورد بررسی به صورت زمین بایر درآمده است که در حال تبدیل شدن به ساخت وساز های مختلف است. مقایسه آمارهای به دست آمده بیانگر آن است که ساخت وساز مسکونی همچنان روند افزایشی دارد. با توجه به نتایج به دست آمده مشاهده می شود که در شرایط کشور ایران، تحقیق حاضر که پیرامون شهر همدان انجام شده است با پژوهش های ۲۰۱۰ Jaeger,  و Ewing, ۲۰۰۸ و   Morote band Hernández, ۲۰۱۶ و دیگر پژوهشگران که در اروپا به بحث مسائل زیست محیطی و نبود سیاست های حمایتی برای جلوگیری از گسترش این ساخت وسازها اشاره کرده اند، منطبق بوده است. نتیجه­ گیری: در بررسی های مربوط به تحولات فضایی و تغییر کاربری اراضی کشاورزی توجه به این نکته که کدام عناصر به آرامی و کدام عناصر با سرعت بیشتری تغییر می کنند، از اهمیت شایانی برخوردار است. در این تحقیق نمایان شد که در مورد بررسی اراضی کشاورزی (زراعی و باغی) نسبت به سایر اراضی بیشترین میزان تغییر را داشته اند. بنابراین، اگر سیاست گذاری و اقدامات لازم برای جلوگیری از ادامه این روند صورت نگیرد، به دلیل فشار بر منابع، تبدیل و تغییر کاربری اراضی و در نتیجه نابودی زمین های ارزشمند کشاورزی آثار زیان بار زیست محیطی در پی خواهد داشت.

کلیدواژه ها:

خزش شهری ، تغییر کاربری زمین ، سکونتگاه هایی روستایی ، همدان