واکسن کرونا بررسی وضعیت تولید، خرید، دسترسی و چالش های آن در ایران

پس از شیوع ویروس کرونا در سال ۲۰۱۹ اقتصاد جهان وارد رکود شد. روابط اجتماعی و محیط های کسب وکار محدود و معیشت بسیاری از مردم جهان با مشکل مواجه شد. در این میان و با نبود دارویی موثر علیه این بیماری، تولید واکسن یکی از راه حل های مورد توجه دولت ها برای خروج از وضعیت بحرانی کنونی است. اما تولید واکسن هم توسط شرکت های بزرگ خارجی و هم شرکت های داخلی با چالش هایی همراه است که تزریق عمومی آن را در کوتاه مدت با ابهام مواجه می کند. گزارش حاضر در تلاش است که ضمن بررسی چالش های تولید و تامین واکسن و معرفی انواع واکسن های تولید شده به راهبردهای مناسب ایران جهت تزریق در سطح خرد و کلان بپردازد. مهم ترین نکات این گزارش به شرح ذیل ارائه می شود: ۱. برای ساخت یک واکسن، باید مراحلی طی شود (چهار مرحله) تا مجوز مصرف عمومی برای آن صادر شود. هدف از این مراحل که بین یک الی چهار سال زمان می برد، اثبات «ایمنی»، «کارایی» و «اثربخشی» واکسن است. واکسن های موجود در بازار جهانی برای کرونا آزمون ایمنی و اثربخشی خود را صرفا در جمعیت های محدود و کنترل شده و آن هم در کوتاه مدت اثبات کرده اند و تاییدیه هایی که برای آنها صادر شده به صورت اورژانسی بوده است. ۲. چهار الگوی اصلی در ساخت واکسن کرونا در دنیا شامل «بر پایه ویروس کامل»، «بر پایه پروتئین»، «برپایه ناقل ویروسی» و «بر پایه اسید نوکلوئیک» (DNA/RNA) وجود دارد. در مورد دو روش اول یعنی روش «برپایه ویروس کامل» و روش «برپایه پروتئین» نگرانی در مورد عوارض جانبی وجود ندارد زیرا این روش ها تجربه شده و رایج تر هستند. در مورد روش ناقل ویروسی نیز از نظر بروز عوارض جانبی نگرانی جدی ای وجود ندارد اما هنوز در جمعیت گسترده مورد استفاده قرار نگرفته است. اما روش چهارم یعنی روش اسیدنوکلوئیک (DNA/RNA) به لحاظ فناوری جدیدتر از بقیه است و از این جهت ممکن است دارای عوارض ناشناخته باشد و به همین دلیل نگرانی هایی در مورد آن وجود دارد. ۳. در تاریخ معاصر موارد فراوانی از داروها و واکسن ها بوده که پس از ورود به بازار و استفاده در جمعیت گسترده، عوارض جبران ناپذیری را از خود نشان داده است. «تالیدوماید» یکی از تراژدی های غمبار بشر است که به دلیل سهل انگاری در مطالعات ایمنی دارو به وقوع پیوست. این دارو که تاییدیه های لازم جهت درمان تهوع صبحگاهی مادران باردار را گرفته بود و توسط پزشکان تجویز می شد، موجب تولد نوزادانی شد که دچار نقص در رشد دست و پا شده بودند. بنابراین با توجه به اینکه همه واکسن ها هنوز ایمنی خود را در جمعیت های گسترده و در بلند مدت اثبات نکرده اند، باید نسبت به استفاده عمومی از این واکسن ها با احتیاط کافی اقدام شود. واکسن های mRNA به دلیل اینکه اولین بار است که در انسان استفاده می شوند حساسیت های بیشتری را می طلبند. ۴. در بین واکسن های تولید شده برای پیشگیری از کرونا، واکسن «فایزر» و «مودرنا» برپایه الگوی mRNA ساخته شده اند و سابقه قبلی در استفاده انسانی نداشته و نگرانی هایی بابت عوارض بلند مدت آنها در بدن انسان مطرح است. به علاوه واکسن «فایزر» نیاز به نگهداری در دماهای منفی هفتاد درجه دارد که همین موضوع موجب می شود تا استفاده و حمل ونقل آن توسط بسیاری از کشورها با محدودیت مواجه شود. ۵. برآوردها تاکنون نشان می دهد در نیمه اول سال ۲۰۲۱ همه شرکت های تولیدکننده واکسن کرونا با الگوهای مختلف، حدود ۱۹ میلیارد دوز واکسن کرونا در دنیا تولید خواهند کرد. بنابراین تا چند ماه آینده واکسن های متنوعی در بازار به وفور یافت خواهد شد، اما مسئله این است که کدامیک از این واکسن ها ایمن تر و دارای اثربخشی بهتری است و تزریق گسترده آن ریسک کمتری خواهد داشت؟ پاسخ به این مسئله مستلزم گذر زمان و بررسی دقیق ابعاد علمی، سیاسی و تاریخی موضوع و همچنین سابقه کشور و شرکت سازنده در موقعیت های مشابه است. ۶. در مورد واکسن های ایرانی تاکنون دو واکسن به مرحله مطالعات انسانی رسیده اند. یکی واکسن شفافارمد تحت نظارت ستاد اجرایی فرمان امام (ره) و یکی واکسن انستیتو پاستور که با همکاری کشور کوبا درحال توسعه است. چنانچه در تولید این واکسن براساس مفاد قرارداد عمل شده و طرف ایرانی بتواند در تولید و توسعه آن نقش نظارتی داشته باشد و این نقش را به خوبی ایفا کند. با توجه به اینکه طرف ایرانی در توسعه و تولید آن نقش نظارتی دارد، می تواند واکسن قابل اعتمادی باشد. ایران و کوبا بیش از دو دهه است که سابقه همکاری در بیوتکنولوژی و پزشکی دارند. به عنوان مثال تولید واکسن هپاتیت بی در ایران محصول همین همکاری مشترک است. ۷. شرکت های داروسازی چندملیتی سوابق فراوانی در تخلفات دارویی دارند. براساس اطلاعات وب سایت رسمی وزارت دادگستری آمریکا، شرکت داروسازی «فایزر» در سابقه خود بیشترین جریمه به علت تخلفات دارویی را به نام خود ثبت کرده است. در سیستم قضایی آمریکا برای این شرکت تاکنون ۷۴ مورد محکومیت قطعی بابت «به خطر انداختن سلامت جامعه»، «پنهان کاری در اثربخشی محصولات» و «فریبکاری» ثبت شده است. فایزر از سال ۲۰۰۰ میلادی تاکنون با بیش از چهار میلیارد و۷۱۲ میلیون دلار جریمه روبه رو شده است. شرکت آسترازنکا که شرکتی انگلیسی است نیز تخلفات متعددی در پرونده کاری خود دارد و از سال ۲۰۰۰ تاکنون ۲۱ مورد تخلف دارویی برای این شرکت ثبت شده که مجموع جریمه های آن از این بابت به بیش از یک میلیارد و ۱۴۰ میلیون دلار می رسد. همچنین یکی از جنجالی ترین رویدادهای حوزه سلامت دنیا در چند سال اخیر به ماجرای ورود خون های آلوده به ویروس ایدز از کشور فرانسه به سایر کشورها ازجمله ایران برمی گردد. «انستیتو مریو» فرانسه فاکتورهای انعقادی آلوده را که برای درمان بیماران هموفیلی کاربرد دارد تولید کرده و به کشورهای دیگر صادر می کرد. مطابق آمار، قربانیان این فراورده های خونی آلوده به ویروس ایدز در ایران حدود ۲۵۰ نفر بودند که اکثرا از بیماری هموفیلی رنج می بردند و فرانسه نیز به خاطر فروش این داروهای آلوده و خسارتی که به شهروندان ایرانی زده بود هرگز به ایران غرامتی پرداخت نکرد. به علاوه آمریکا با ایجاد موانع مالی بارها از ورود اقلام پزشکی و دارویی ضروری به ایران جلوگیری کرده و دسترسی مردم به دارو و تجهیزات پزشکی را دچار مشکل کرده است. ۸. درنهایت راهبرد موثر برای خرید یا ساخت واکسن در ایران بدین نحو پیشنهاد شد که تا عوارض ناشی از تزریق واکسن ها و مقایسه بین آنها به طور کامل مشخص نشود، تزریق عمومی هیچ نوع واکسنی در دستور کار قرار نگیرد همچنین واکسن های طراحی شده بر پایه mRNA به دلیل بالا بودن قیمت آنها نسبت به سایر واکسن ها، جدید بودن تکنولوژی و ناشناخته بودن عوارض بلندمدت آنها و نگهداری در دمای منفی بیست تا منفی هفتاد درجه و مشکلات حمل ونقل نمی توانند برای تجویز عمومی پیشنهاد شوند. علاوه بر آن تخلفات گسترده شرکت های فایزر، آسترازنکا و همچنین انستیتو مریو فرانسه در ارسال خون های آلوده و همچنین مشخص نبودن عوارض بلندمدت ناشی از واکسن، استفاده از واکسن کشورهایی که قبلا سابقه تخلف و عدم پاسخگویی داشته اند در سطح عمومی و حتی خرد، عقلایی به نظر نمی رسد. درنهایت باید گفت واکسن های طراحی شده بر پایه ویروس ضعیف شده یا غیرفعال، سال هاست که به صورت گسترده در انسان استفاده شده و نگرانی های ایمنی و عوارض دو الگوی قبلی را ندارد و اگر کشوری غیر از سه کشور مذکور قادر به تامین این نوع واکسن ها باشد، ایران می تواند برای بخشی از جمعیت خود که در مواجهه مستقیم با بیماری هستند (مانند کادر درمان و اقشار آسیب پذیر) در زمان کوتاه و از منابع مطمئن واکسن خریداری کند یا اینکه ایران خود به تولید واکسن مورد اعتمادی برسد، که انتظار می رود این اتفاق درنهایت تا بهار ۱۴۰۰ بیفتد.

کلیدواژه ها:

کرونا