اصول برداشت علمی از آیات طبی قرآن

گاهی از مباحث بین رشته ای قرآن و علوم تجربی با سابقه هزارساله با عنوان «تفسیر علمی» یاد می شود (۱). این نوع از تفسیر قرآن در مرکز مثلثی با اضلاع تفسیر، اعجاز علمی قرآن و علوم تجربی قرار گرفته که متاثر از آنها نیز است. برداشت علمی از قرآن در بستر تاریخ موضوع تعریف و نقد بسیاری از مفسران قرآنی بوده است. برخی تفسیر علمی را اعم از تفسیر فلسفی می دانند درحالی که در مباحث طبی، علوم تجربی در برابر علوم عقلی مثل فلسفه قرار می گیرد و گاهی تعریف تفسیر علمی به گونه ای است که شامل همه اقسام این روش نمی شود. با این همه به نظر می رسد در تعریفی عام از تفسیر علمی آیات، گونه های سه گانه «استخراج علوم از قرآن» و «تحمیل مطالب علمی بر قرآن» و «استخدام علم در فهم بهتر آیات قرآن» را شامل می شود (۲). در این نوشتار با توجه به قیود و جهت موضوع، مقصود این است که منبع علوم تجربی بدیهی به عنوان ابزاری برای تفسیر و توضیح اشارات علمی آیات به کار آید و در این بین اصول و قوانین برداشت علمی از آیات طبی قرآن رعایت گردد و هیچ گونه استخراج افراطی علوم از قرآن و تحمیل مطالب علمی بر قرآن صورت نگیرد. کسانی مثل بوعلی، غزالی، فخر رازی، ابن ابی الفضل المرسی، زرکشی، سیوطی، علامه مجلسی، ملاصدرای شیرازی و دیگران سرآمد تفسیر علمی قرآن البته به گونه های مختلف آن بوده اند (۳)؛ لکن از قرن ۱۸ میلادی به بعد که تعارض علم و دین در اروپا و جهان مسیحیت مطرح شد، در جهان اسلام نیز به روش تفسیر علمی بیش از پیش بها داده شد (۴). از دیدگاه اسلام اهل بیتی بین علم بدیهی و دین سازگاری وجود دارد و آیات قرآن با علوم بدیهی جدید در تعارض نیست تا جایی که علامه مجلسی (ره) در این زمینه می نویسد: «مادامی که اصول پزشکی، ناقض اصول توحیدی نباشد، از نظر شرع معتبر هستند» (۵, ۶). باوجوداین، برخی در این زمینه راه افراط در پیش گرفته و به تفسیر به رای در آیات طبی قرآن دامن زده اند؛ زیرا در برخی موارد اصول و قوانین این نوع از تفسیر برای آنان به خوبی تبیین نشده است. با این همه، تفسیر علمی قرآن گونه های متعدد دارد که برخی اصولی و برخی افراطی هستند؛ از کسانی که در تفسیر خود پایبند به برداشت اصولی از آیات قرآن هستند و برای فهم و تبیین بهتر آیات قرآن از استخدام علوم تجربی بهره می برند می توان علامه طباطبایی، آیت الله مکارم شیرازی، آیت الله محمدهادی معرفت و آیت الله سبحانی را نام برد. استخراج همه علوم از جمله علم پزشکی از آیات قرآنی و همچنین روش تطبیق و تحمیل نظریات علمی بر آیات قرآنی، نظریه های افراطی شناخته می شود. قائلان به این دو روش تا جایی که امکان داشته است از ظواهر قرآنی بهره گرفته و درنهایت دست به تفسیر به رای و تاویل قرآن زده اند. مثلا از آیه ۸۰ سوره شعراء «و اذا مرضت فهو یشفین»؛ «و هنگامی که بیمار شوم مرا شفا میدهد» علم پزشکی را استخراج کرده اند (۳). برداشت علمی از آیات طبی قرآن دارای مبانی و اصول خاص تفسیری است که در ادامه اشاره به آنها ضروری می نماید. ۱) پیش فرض «قطعی نبودن برخی از علوم تجربی»: مسلم است که باید تفسیر علمی توسط آن دسته از علوم تجربی رخ دهد که قطعی یا بدیهی است. برخی از علوم تجربی مانند «بیماری های واگیردار» قطعی و بدیهی شده اند (۵). لکن برخی از نظریه ها، ظنی و گمانی باقی مانده اند که استفاده از نظریه های ظنی و گمانی در تفسیر علمی آیات طبی صحیح نیست؛ زیرا نظریه های گمانی و ظنی گاهی تغییرپذیرند و نمی توان تفسیر علمی قرآن را بر آنها پایه نهاد اما به عنوان راهکار می توان این گونه مطرح کرد که نظریه های ظنی به صورت احتمال پذیرفته شده هستند؛ مثلا گفته شود شاید این آیه به فلان مطلب علمی اشاره داشته باشد. ۲) علوم تجربی به عنوان ابزاری برای فهم و تفسیر اشارات علمی-طبی قرآن پذیرفته شده هستند و در قرآن بیش از ۷۵۰ آیه وجود دارد که به مطالب علمی، طبیعت، انسان و... اشاره دارد که علوم تجربی در فهم آنها راه گشا است (۳). ۳) همه علوم تجربی از ظواهر آیات قرآن استفاده نمی شود؛ زیرا آیه ۸۹ سوره نحل «و نزلنا علیک الکتاب تبیانا لکل شیء و هدی و رحمه و بشری للمسلمین»؛ «و ما این کتاب را بر تو نازل کردیم که بیانگر همه چیز و مایه هدایت و رحمت و بشارت برای مسلمانان است»، قرینه لبی (غیر لفظی) دارد که هر چیزی درباره هدایت بشر در قرآن وجود دارد. از طرفی دلالت ظاهر آیه قرآن بر مطالب علوم تجربی باید روشمند باشد تا تفسیر به رای رخ ندهد. از مصادیق بارز تفسیر به رای که موجب تحمیل نظرات بر قرآن می شود این است که گفته شود حقائق عینی و ماورای طبیعی مربوط به مسائل محسوس است. مثلا منظور قرآن از ملائکه ای که جان انسان ها را می ستانند، همان بیماری ها است که موجب مرگ انسان می شود. نمونه دیگر از تفسیر به رای اینکه با پذیرش نظریه تکامل داروینی، هر آیه ای که به ظاهر موافق نظریه تکامل است آورده شود و آیات به ظاهر مخالف را به تاویل برند و با نظریه تکامل وفق دهند. ۴) بین قرآن و علم بدیهی تعارضی وجود ندارد؛ زیرا قرآن واقعیت ها را بیان می کند و کار علم کشف واقعیت ها است. از طرفی قرآن بارها انسان ها را به دانش افزایی فراخوانده و محور اولین آیاتی که بر پیامبر (ص) نازل شده، مباحث مربوط به علم است (۷). ۵) هدایت به سوی کمال مطلق هدف اصلی قرآن است؛ زیرا «این کتاب برای خارج کردن انسان ها از تاریکی به سمت نور است» (سوره ابراهیم، آیه ۱) (۸). برخی از مفسران معیارهای دیگری ذکر کرده اند که از اصول برداشت علمی از آیات طبی به حساب نمی آیند و اصول عام تفسیری مطرح می شوند مثل شرایط مفسر و پرهیز از استقلال در رای و یا تفسیر به رای که چون داخل جهت و قیود عنوان بحث نیست از ذکر آنها خود داری می شود.

کلیدواژه ها:

آیات طبی ، اعجاز علمی ، تفسیر علمی ، علوم تجربی