مواجهه فلاسفه و عرفای مسلمان با اشکال جبر برخاسته از علم پیشین الهی

از منظر فلاسفه و عرفای مسلمان، علم جزئی و تفصیلی، یک صفت حقیقیه ذات اضافه محسوب می شود؛ لذا برای تحقق علم، گریزی از لحاظ کردن نحوه ای ثبوت برای معلومات نیست. چون این دیدگاه، ذات اضافه بودن را در گوهر و حقیقت علم، مندرج می داند، طبیعتا حکم می کند که علم خداوند متعال نیز ذات اضافه بوده، اثبات علم الهی بدون لحاظ نحوه ای تحقق برای معلوم، مردود است. اما قائل شدن به هر نوع ثبوت برای فعل اختیاری پیش از انجام، به معنای نقض سلطه فاعل بر فعل خویش و در حقیقت، نفی اختیار واقعی است. این جاست که اشکال «جبر برخاسته از علم الهی»، در دیدگاه فلسفی- عرفانی بروز و ظهور ویژه ای می یابد. مقاله حاضر بر آن است تا با دقت در «ذات اضافه دانستن علم» و سپس نقد و بررسی راه حل های فلسفی- عرفانی بیان شده برای سازگار نمودن علم پیشین الهی و اختیار، ناکارآمدی این راه کارها را نشان دهد، و تاکید نماید که تنها راه برون رفت از این اشکال، نفی عنصر اضافه و نسبت علمی، از علم خداوند متعال است.

کلیدواژه ها:

علم پیشین الهی ، اختیار انسان ، ذات اضافه ، ثبوت معلوم ، لحاظ معلوم ، دیدگاه فلسفی- عرفانی