خوانش ساختار معنایی و کالبدی حریم اماکن مقدس با استناد بر سفرنامه های قرن پنجم تا چهاردهم هجری قمری

نگرش اسامی و خاصه تفکر شیعی، قداست و کرامت هر عنصری را وابسته به ذات مقدس الهی دانسته و معتقد است هرچه بر این وابستگی افزوده گردد، آن عنصر درجه تقدس بالاتری خواهد یافت؛ به مانند اماکن مقدسه شهرهای زیارتی که در طول تاریخ، همواره مورد تکریم و مرکز تجمع تعداد کثیری از عبادت کنندگان بود ه است. حال آنکه متاسفانه ضعف در شناخت متقن نسب تبه مفهوم حریم مرتبط با این اماکن، منجر به برهم زدن یکپارچگی محیط پیرامونی و بالطبع ازبی نرفتن اصالت این بناها، گاه به بهانه طرح های توسعه و گاه به منظور تسهیل امر معنوی زیارت، شده است. بی شک مداقه در اسنادی نظیر سفرنامه ها که بتوانند حتی در یک چهارچوب کلی، بر بازنگری طرح های فوق الذکر و اقدامات جاری مرتبط با این اماکن سهمی داشته باشند، خالی از لطف نخواهد بود. بدین منظور پژوهش حاضر با هدف دستیابی به ساختار معنایی و کالبدی حریم اماکن مقدس، درصدد یافتن چیستی ابعاد دربرگیرنده این گستره بوده و از این حیث باتکیه بر روش تفسیری-تاریخی و رویکردی استنتاجی، به بررسی متون و تصاویر ۴۸ سفرنامه که در طی قرن های پنجم تا چهاردهم ه.ق به رشته تحریر درآمده اند، پرداخته است. یافته ها حکایت از آن دارد که این اماکن به عنوان «نماد و شاخصه شهر زیارتی »، همواره «متمایز از محیط پیرامون » خود و درعین حال با «انسجام یکپارچه » نسبت به آن، در تعامل با کاربری های مسکونی، تجاری، آموزشی و غیره با رعایت «سلسله مراتب فضایی » در یک نظام واحد شهری مستقر بوده است. نتیجه حاصل شده بیانگر بایستگی حرمت گذاری و حریم گذاری در دو بعد کالبدی و فراکالبدی و اذعان به حفظ تمامیت عناصر ملموس و ناملموس این گروه از میراث مذهبی، در طی بازه زمانی یادشده است. ساختار کالبدی حریم مکان های مذکور در سه مقیاس عرصه، منطقه حائل و حوزه مقدس تقسیم پذیر بوده، که خود نشانگر تک واحدی نبودن حرم های متبرکه در سطح شهر و نیز اثرگذاری سنت ها، آداب ورسوم و ارزش های مذهبی در شکل گیری ساختار معنایی حریم وابسته به آ نها است.

کلیدواژه ها:

میراث مذهبی ، مکان مقدس ، حریم ، عرصه ، منطقه حائل